پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی- محمد علی جودکی؛ فریضه "نماز جمعه" یکى از جلوه‌هاى سیاسى- اجتماعى دین مبین اسلام است که فرصتی براى اجتماع هفتگى مردم و پایگاهى براى طرح مسائل اجتماعى- سیاسى و اقتصادی جامعه اسلامی است. اگرچه با روی کار آمدن حکومت صفویان نماز جمعه در ایران برپا شد و حکومت‌های بعدی نیز آن را مورد توجه قرار دادند، با این حال برگزاری نماز جمعه به صورت متمرکز و سازمان یافته به دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران برمی‌گردد.
در نخستن سال‌های تثبیت نظام جمهوری اسلامی در ایران و در سال 1358شمسی، با توجه به ضرورت برگزاری نماز جمعه و تأکیدی که در احکام اسلامی بر آن شده است، این فریضه احیا شده و با رعایت حد شرعی در شهرهای سراسر کشور برگزار شد.
با توجه به آنکه نماز جمعه فرصت مناسبی جهتِ طرح مسائل دینی، سیاسی و اجتماعی جامعه اسلامی است، در درازنای برگزاری نماز جمعه در ایرانِ اسلامی پیوسته بین نماز جمعه و خطبه‌های آن و مسائل و دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی جامعه ارتباط تنگاتنگی وجود داشته است.
در نظام جمهوری اسلامی نیز با توجه به اهمیت نقش مردم در حکومت و نیز پایگاه مردمی انقلاب اسلامی، نماز جمعه ظرفیت بالایی را برای تعامل ملت و دولت داراست. سوای نقطه نظر دینی و جایگاه نمازجمعه در تعالی انسانی و اخلاقی نمازگزارن، پیوندی که میان ائمه جمعه و رهبری به عنوان عالی‌ترین مقام مذهبی – سیاسی کشور وجود دارد، به مسائل مطرح شده درخطبه‌های این فریضه عبادی - سیاسی نقشی کارکردی و سازنده در فضای سیاسی و اجتماعی جامعه می‌بخشد.
*** تاریخچه برگزاری نماز جمعه در ایران ***
آنگونه که منابع رسمی و تاریخ‌نگاری -که بیشتر دربرگیرنده رخدادهای سیاسی‌اند- به ما آگاهی میدهند، نماز جمعه تا نخستین قرون اسلامی در شهرهای بزرگ ایران برگزار می‌شده است. داشتن منبر و برپایی نمازجمعه در شهرها در گذشته یکی از معیار و ملاک های هویت سیاسی و اجتماعی یک شهر محسوب می شد. نمازجمعه علاوه بر جنبه های عبادی آن دارای ابعاد سیاسی پررنگی بود.
با تشکیل حکومت شیعه مذهب صفوی، نمازجمعه بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفت. در این دوره با تاکید علمای شیعه و اهتمام دربار صفوی احکام وجوب نماز جمعه در سطحی گسترده‌تر در برای جامعه تشریح و تدوین شد. در این دوره نه تنها در پایتختِ صفوی -اصفهان- بلکه در سایر شهرها منصب شیخ‌الاسلام وظیفه برگزاری نماز جمعه را بر عهده داشت. ائمه جمعه در این دوره رابطه تنگاتنگ با دربار صفوی و نقش مهمی در عرصه سیاسی داشتند. پس از صفویان نیز نماز جمعه مورد توجه حکومت‌ها از جمله شاهان قاجار قرار گرفت و همواره منصب نماز جمعه از پرنفوذترین مقامات مذهبی-سیاسی محسوب می‌شد. اما در دوره پهلوی این موضوع به حاشیه رانده شد. آیت الله طالقانی در بیان وضعیت نمازجمعه در دوره رژیم پهلوی می گوید: «تمام این مدت، نماز جمعه حالت نیمه تعطیل داشت».
*** احیای نماز جمعه پس از پیروزی انقلاب ***
با پیروزی انقلاب اسلامی، نماز جمعه دوباره احیاء شد و به عنوان یک نماز عبادی - سیاسی مورد توجه حکومت جمهوری اسلامی قرار گرفت. با نظر امام خمینی(ره) و سایر علما؛ رهبر انقلاب اسلامی دستور برگزاری نماز جمعه را صادر کردند و اولین نماز جمعه به امامت آیت الله سید محمود طالقانی در تاریخ 5 مرداد 1358 در دانشگاه تهران و در میان انبوه مردم برگزار شد. همزمان با برگزرای نماز جمعه در تهران در برخی از شهرستانها مانند گرگان نیز در این روز نماز جمعه برپا داشتند. در این دوره ائمه جمعه با رای مستقیم حضرت امام(ره) تعیین که این کار، گاه با مشورت علماء و کارشناسان همراه بود. با گسترش نماز جمعه در کشور در وهله اول ستادهایی جهت برگزای نماز جمعه در استان‌های مختلف شکل گرفت تا برای برگزاری این نماز برنامه‌ریزی‌های لازم را انجام دهند. از طرفی جلسات هم‌اندیشی ائمه جمعه در جهت برگزاری هر چه بهتر نماز جمعه نیز مورد توجه مسئولین قرار گرفت.
با گسترش برگزاری نماز جمعه در سطح کشور، ضرورت وجود مركزیتی برای ساماندهی و پیگیری مسائل مربوط به نماز جمعه احساس شد كه به پیشنهاد آیت الله خامنه‌ای(مدظله)، امام(ره) چند نفر از چهره‌های مورد وثوق را به تولیت امور نهاد دینی نماز جمعه تعیین کردند. بر این اساس، دبیرخانه‌ای در قم با عنوان «دبیرخانه مركزی ائمه جمعه» تأسیس شد. در 22 اسفند ماه 1371 به حكم مقام معظم رهبری تشكیلات مركزی ائمه جمعه وارد مرحله جدید شد و حسب الامر ایشان 9 نفر از شخصیت‌های روحانی با عنوان «شورای سیاستگذاری ائمه جمعه» مسئولیت این امر را بر عهده گرفتند. این شورا در اوایل سال 1372 فعالیت خود را آغاز کرد و جهت ارتباط بیشتر با مقام معظم رهبری، تشكیلات اداری خود را از قم به تهران (جنب بیت مقام معظم رهبری) منتقل کرد. یكی از كارهای مهم این شورا تهیه و تصویب ساختار سازمانی تشكیلات نماز جمعه و تبیین بخش‌های گوناگون آن با تأیید مقام معظم رهبری بوده است. از جمله وظایف این شورا انتخاب ائمه جمعه شهرهای مختلف با تأیید مقام معظم رهبری؛ تبيين و توضيح خطوط كلى و مقطعى سياست‌هاى نظام كه توسط مقام معظم رهبرى تعيين می‌شود؛ هماهنگ كردن ائمه جمعه با اين سياست‌ها؛ ايجاد ارتباط ائمه جمعه سراسر كشور با مقام معظم رهبرى و غیره است. در کنار شورای سیاستگذاری ائمه جمعه، در هر شهر امام جمعه آن شهر با توجه به ظرفيت و امكانات خود می‌تواند ستاد نماز جمعه را تشكيل داده و راهاندازى کند. ستاد نماز جمعه، وظیفه برگزاری نماز جمعه و تهیه مقدمات و ملزومات آن را بر عهده دارد.
کارکردهای فرهنگی نماز جمعه در جمهوری اسلامی ایران
در حقیقت نماز جمعه و خطبه‌هایش یکی از فرصت‌های مهم فرهنگی کشور است که از طریق آن خطبای جمعه قادرند تا با طرح مسائل فرهنگی توجه نمازگزران و مسئولان را به آن جلب نمایند. با مطالعه در خطبه‌های جمعه در جمهوری اسلامی درمی‌یابیم در وهله اول ترویج مفاهیم دینی و اخلاقی از طریق خطبه‌های نماز جمعه از اهمیت خاصی برخوردار است. خطبای جمعه با اختصاص بخش قابل توجهی از خطبه‌های خود به این موضوع تلاش می‌نمایند تا در مرتبه اول با ارتقا دانش دینی مردم به تقویت باورهای آنان در جامعه بپردازند و در مرحله بعد با طرح مفاهیم اخلاق اسلامی زمینه تشکیل یک جامعه اسلامی بر اساس اصول اخلاقی اسلامی را فراهم بیاورند. بر همین اساس در فرصت محدود خطبه‌های جمعه به فراخور زمان و نیاز مردم برخی از اصول و فروع دین جهت مردم تبیین شده‌اند و برخی از ویژگی‌های اخلاق اسلامی برای آشنایی مردم با آنان شرح داده شده‌اند.
با توجه به آنکه ایران یک کشور اسلامی است از این رو دعوت مردم به دینداری و دینمداری و تشویق آنان به التزام عملی به اصول و مبانی دین مبین اسلام از دیگر تلاش‌های فرهنگی ائمه جمعه است که از اهمیت خاصی برخوردار است. ائمه جمعه در خطبه‌های جمعه از طریق دعوت مردم به پایبندی به دین مبین اسلام، برگزاری اعمال عبادی و رعایت اخلاق اسلامی آنان را به این مهم دعوت می‌نمایند.
مقابله با تهاجم فرهنگی دشمنان از دیگر کارکردهای فرهنگی نماز جمعه در جمهوری اسلامی است. با توجه به تلاش دشمنان برای هجمه فرهنگی به کشورهای اسلامی از جمله ایران با هدف تخریب زیرساخت‌های فرهنگی کشور، نماز جمعه یکی از محورهای مهم مبارزه با تهاجم فرهنگی است. خطبه‌های جمعه مبین این نکته است که موضوع تهاجم فرهنگی از جمله دغدغه‌های فرهنگی ائمه جمعه بوده است و آنان از طریق: تعریف معنا و مفهوم تهاجم فرهنگی، بیان اهداف و شیوه‌های آن و ترسیم چهره واقعی فرهنگ اسلامی، دعوت مردم و مسئولان به مبارزه با تهاجم فرهنگی به این موضوع توجه و همگان را به لزوم آشنایی با تهدیدات و مبارزه با آن فراخوانده‌اند.
اهمیت و نقش فرهنگ سبب شده است تا مسائل فرهنگی کشور و توجه به آنان نیز به خطبه‌های جمعه راه یافته و بخشی از آن را به خود اختصاص دهند. ائمه جمعه در این راستا کوشیده‌اند تا با جلب توجه مردم و مسئولان به مسائل فرهنگی کشور آنان را به مداخله مثبت در مسائل فرهنگی کشور و حل مشکلات این حوزه دعوت کنند.
کارکردهای سیاسی نماز جمعه در جمهوری اسلامی ایران
کارکرد سیاسی این فریضه در زمینه‌هایی نظیر تبیین خط مشی‌های نظام اسلامی در جامعه؛ دفاع از سیاست‌های نظام اسلامی؛ جامعه‌پذیری سیاسی مردم؛ تشویق مردم به مشارکت سیاسی؛ تشویق مردم به دفاع از کشور؛ دعوت مردم و دولت به حفظ وحدت و پرهیز از اختلاف و گروه‌گرایی؛ و نظارت بر عملکرد مسئولان چشمگیر است.
ائمه جمعه با توجه به ظرفیت نماز جمعه در ارتباط میان مسئولین نظام جمهوری اسلامی و مردم همواره به کاکردهای سیاسی این نماز توجه داشته‌اند. از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی خطبای جمعه در زمان نوپا بودن انقلاب اسلامی و در تلاطم‌های سیاسی که از سوی دشمنان داخل و خارج از کشور بر نظام جمهوری اسلامی تحمیل شد موضوع تببین خط مشی نظام اسلامی برای مردم بسیار ضروری بود. لذا در خطبه‌های نماز جمعه به خوبی مواردی نظیر تببین شکل حکومت جمهوری اسلامی، تشریح جایگاه ولایت فقیه در اندیشه سیاسی اسلامی، پشتیبانی از قانون اساسی کشور، حمایت از مواضع امام(ره) و رهبری، تایید و حمایت از نهادهای انقلابی کشور و غیره را مورد توجه و تاکید قرار می‌داده‌اند. این موضوع خود در ثبات و استحکام سیاسی نظام جمهوری اسلامی سهم داشته است.
از آنجایی که در نماز جمعه به صورت مستقیم به آموزش ارزش‌ها و رفتارهای مهم سیاسی و ترویج اصول آن پرداخته می‌شود بنابراین نماز جمعه به صورت آشکار و مستقیم به جامعه‌پذیری سیاسی افراد می‌پردازد. به طور کلی نماز جمعه از طریق: تبیین حکومت در اندیشه اسلامی؛ تشریح مبانی مشروعیت جمهوری اسلامی؛ بیان وظایف مردم در جمهوری اسلامی؛ افزایش آگاهی‌های سیاسی مردم به تربیت سیاسی مردم می‌پردازد.
مشارکت سیاسی مردم نیز مؤلفه مهمی است که در خطبه‌های نماز جمعه مورد تاکید بوده است. ائمه جمعه در فرصت نماز جمعه بر دو شکل از مشارکت مردم توجه نشان داده‌اند که عبارتند از: دعوت مردم به مشارکت در انتخابات و نظارت بر عملکرد مسوؤلان. همچنین آنان در جهت تبیین ضروت حفظ وحدت در کشور؛ مقابله با دشمنان و حفظ نظام جمهوری اسلامی را مهمترین دستاورد آن بیان کرده و با جلب توجه مردم و مسئولان به این نکته از آنان می‌خواهند تا وحدت را در جامعه حفظ کنند و به گونه‌ای رفتار نکنند که خدشه‌ای به وحدت کشور وارد آید. ائمه جمعه با آگاهی از نقش نظارتی خود و اهمیت این موضوع متناسب با فرصت‌های پیش رو به این مبحث توجه نموده‌اند و در لابه‌لای مباحث خطبه‌ها گاه از موضع یک ناظر به اقدامات مسئولان نگریسته و تذاکرات لازم را به آنان داده‌اند. بررسی خطبه‌های جمعه مبین این نکته است که ائمه جمعه نقش نظارتی خود را در قالب: ترسیم چهره حاکمان در اسلام، نقد سیاست‌های کلی و ارائه پند و اندرز ایفا کرده‌اند.
کارکردهای اجتماعی نماز جمعه در جمهوری اسلامی ایران
مطالعه و بررسی خطبه‌های جمعه مبین این نکته است که نماز جمعه در کنار کارکردهای فرهنگی و سیاسی دارای کارکرد اجتماعی نیز می‌باشد. مهمترین کارکردهای اجتماعی این نماز عبارتند از: افزایش اعتماد مردم به نظام اسلامی؛ افزایش انسجام اجتماعی؛ ارتقا آگاهی‌های سیاسی- اجتماعی مردم؛ اشاعه امر به معروف و نهی از منکر؛ ایجاد فضای دوستی در میان مردم و دعوت مردم به حفظ نظم عمومی است.
در حقیقت با توجه به نقش مردم در حیات سیاسی جمهوری اسلامی، کارکردهای اجتماعی نماز جمعه علاوه بر اثرگذاری در بین اقشار جامعه اهمیت اجتماعی – سیاسی پیدا می‌کنند. بر همین اساس ائمه جمعه بخشی از خطبه‌های خود را به مسائل حوزه اجتماعی اختصاص داده‌اند. در وهله اول جایگاه و گستره دامنه برگزاری این فریضه در اقصی نقاط کشور فرصت مناسبی را برای خطبا بوجود آورده تا با انتقال اطلاعات لازم در مورد سیاست‌های کلی نظام؛ افزایش آگاهی‌های سیاسی مردم؛ توطئه‌های دشمنان؛ بیان دستاوردهای نظام در عرصه داخلی و خارجی و لزوم اعتماد مردم به کارگزاران کشور زمینه‌های مناسبی را برای کسب شناخت مردم از نظام و به تبع اعتماد آنان به جمهوری اسلامی را فراهم آورند. از این رو نماز جمعه یکی از عوامل بسیار مهم افزایش اعتماد مردم به نظام است.
هم چنین نماز جمعه از یک طرف از طریق گرد هم آوردن مردم و مسئولان برای شرکت در نماز و تعامل آنان با یکدیگر و از سوی دیگر طرح مباحث مرتبط با انسجام اجتماعی همچون: تبیین اهمیت موضوع انسجام در جامعه؛ پرهیز از اختلافات مذهبی، قومی و سیاسی؛ بیان تلاش‌های دشمنان در تضعیف انسجام اجتماعی؛ توصیه مردم و مسئولان به همدلی و مهربانی نسبت به یکدیگر در ایجاد انسجام اجتماعی نقش مهمی را بر عهده دارد.
با توجه به نقش مهمی که افزایش آگاهی‌های سیاسی و اجتماعی مردم در حفظ حضور آنان در صحنه دارد از این رو ائمه جمعه برای حفظ حضور مردم در صحنه و پشتیبانی آنان از نظام ، بخشی از خطبه‌های خود را به طرح مسائل سیاسی و اجتماعی کشور اختصاص میدهند که همین امر در افزایش آگاهی‌های مردم بسیار مؤثر است. اشاعه امر به معروف و نهی از منکر جهت ساخت جامعه‌ای سالم و متعهد نسبت به هم از دیگر مباحث اجتماعی است که در نماز جمعه به آن توجه و با طرح مباحث مرتبط با آن خطبا، مردم را به این مهم و عمل به آن آگاه نموده‌اند. ایجاد فضای دوستی در بین مردم و حفظ نظم توسط آنان از دیگر کارکردهای اجتماعی است که مورد توجه ائمه جمعه بوده است و با تشریح اهمیت آنان مردم را به دوستی و حفظ نظم دعوت نموده‌اند.
*** کارکردهای اقتصادی نماز جمعه در جمهوری اسلامی ایران ***
اهمیت اقتصاد اسلامی و پیوند مسائل اقتصادی و معیشتی با زندگی جامعه سبب شده است تا پای اقتصاد نیز به نماز جمعه کشیده شود و بخشی از خطبه‌ها را به خود اختصاص دهد. البته لازم به ذکر است مطالعه خطبه‌های جمعه حاکی از آن است که حجم اقتصادی خطبه‌ها به مراتب از سایر موضوعات کمتر است اما با این حال در همین حجم کم نیز خطبا جمعه تلاش نموده‌اند تا از یک طرف با بیان بخشی از قوانین اقتصاد اسلامی مردم را با اقتصاد اصیل اسلامی آشنا نمایند و از طرف دیگر به طرح موضوعات مهم اقتصادی کشور همچون: استقلال اقتصادی و ضرورت آن؛ مشکلات اقتصادی کشور؛ ایجاد رفاه برای مردم بپردازند.
یکی از جنبه‌های دیگر اقتصادی که ظرفیت نماز جمعه در تاریخ انقلاب اسلامی ایران به وجود آورده، نقش و کارکرد نماز جمعه و فضای حاصل از آن برای جمع‌آوری کمک‌های مردمی در مواقع ضروری همچون بروز جنگ و یا بلایای طبیعی است. این ظرفیت نماز جمعه در پاره‌ای از برهه‌های حساس یاریگر مردم و مسئولین نطام جمهوری اسلامی برای حل مشکلات اقتصادی و معیشتی مردم بوده است. در این مواقع با اطلاع رسانی و تبیلغ و جم آوری کمک‌های مردمی حس تعاون و همبستگی در بین اقشار جامعه نیز افزایش پیدا می‌کند.
