وضعیت اقتصادی ایران در رژیم پهلوی به روایت علی امینی

پایگاه مركز اسناد انقلاب اسلامی - فاطمه نظری؛ پس از سقوط مصدق و انعقاد قرارداد كنسرسیوم نفتی، درآمدهای ارزی افزایش یافته و سیاست‌های توسعه مالی و پولی برنامه‌ریزی شد كه عواقب مهیبی را به دنبال داشت. از سوی دیگر علیرغم اینكه برنامه تثبیت اقتصادی پیش از دوره علی امینی، نخست وزیر رژیم پهلوی آغاز شده بود، دولت امینی با كمبود بسیار زیاد، صندوق ارزی خالی، ركود اقتصادی و بیكاری مواجه شد. بر همین اساس امینی با صلاحدید اقتصاددانان بانك مركزی و سازمان برنامه، بیشترین تمركز خود را بر كسری بودجه و كمبود ارز قرار داد.

امینی پس از انتخاب به عنوان نخست وزیر طی سخنرانی در روز یكشنبه 17اردیبهشت 1340 كه از رادیو ایران پخش شد به بیان مطالبی درمورد بحران اقتصادی ، مبارزه با فساد و جلوگیری از هرج و مرج در كشور پرداخت كه وضعیت بحرانی اقتصاد ایران را در رژیم پهلوی نشان می‌دهد. وضعیتی كه سفیر وقت آمریكا در ایران را نگران می‌كند و او را مجبور می‌كند تا در آخرین روزهای مأموریتش طی تلگرافی به واشنگتن بگوید:"تصور نمی‌كنیم كه دولت كنونی در این شرایط آشفته دوام آورد."

امینی در 17 اردیبهشت‌ماه 1340 درباره بحران اقتصادی رژیم پهلوی گفت: "... ما با مشكلات بزرگ اقتصادی و مالی دست به گریبان هستیم. سرمایه‌های زیادی در این مدت به هدر رفته است. توزان بودجه به هم خورده، قوانین مالی را ندیده گرفته‌اند. ما مواجه با ترقی قیمت‌ها، بی‌پولی و فقر اقتصادی هستیم.

دستگاه‌های اقتصادی و مالی دولت دیگر رمقی ندارند. ما باید كوشش و همتمان را صرف زنده كردن حیات اقتصادی مملكت بكنیم و از مخارج زائد با شدت بكاهیم. هرچه از هرجا به دستمان می‌رسد در راه تولید اقتصادی صرف كنیم. باید مدتی فشار كم پولی را تحمل كنیم؛ قدری امساك نماییم از مخارج شخصی و عمومی بكاهیم و همه را صرف افزایش تولید و تكثیر درآمد ملی كنیم تا فردا از رفاه و آسایش بیشتری برخوردار شویم.

ما باید نیروی معنوی و مادی جامعه را تجهیز كنیم و به حداكثر ممكن از آن استفاده نماییم تا از این گرداب مخوف اقتصادی و مالی به سلامت بگذریم و الا یكباره غرق در گرداب خواهیم شد و آن مخاطراتی كه همه از آن وحشت داریم به سراغ ما خواهد آمد..."

در واقع مهمترین دل مشغولی نخست وزیر رژیم پهلوی بحران مالی كشور بود كه حتی از آنچه او در نخستین سخنان رادیویی خود عنوان كرد وخیم تر بود. دولت برای رفع بحران ارزی و ادامه طرح‌های برنامه دوم عمرانی كشور، به كمك امریكا و نهادهایی مانند بانك صادرات و واردات، دی ال اف، صندوق بین المللی پول و بانك جهانی امید بسته بود كه یا وابسته و یا تحت نفوذ دولت امریكا بودند.

هرچند امینی با توجه به جو سیاسی داخلی و بین المللی‌ای كه موجب روی كارآمدنش شده بود، نسبت به كمك‌های امریكا به ایران امیدوار بود، مع هذا هنوز از نوع و میزان آن اطلاع نداشت. افزون بر این می‌دانست كه ماموریت ادوارد ویلز، سفیر امریكا در ایران روبه پایان است و سیاست جدید امریكا در ایران تا ورود جانشین او، جولیوس هولمز، مشخص نخواهد شد.

با این حال نخست وزیر جدید در نخستین ملاقات خود با ویلز در تاریخ 18اردیبهشت 1340 به او اظهار داشت كه «پس از دو روز مذاكره با مقامات وزارت دارایی و بانك مركزی از پی بردن به وخامت وضع مالی كشور شوكه شده و حتما در آینده نزدیك به كمك احتیاج خواهد داشت. او اظهار امیدواری می‌كند كه امریكا یك نوع صندوق برای كمك اضطراری داشته باشد كه بشود از آن برای پرداخت‌های فوری برداشت كرد.»

در این دیدار سفیر امریكا تعهدی از جانب دولت متبوع خود نكرد اما احتمال دارد كه به طور غیر رسمی به نخست‌وزیر پیشنهاد كرده باشد كه درخواست مالی دولت ایران به اطلاع سفارت رسانده شود.

به هر حال در تاریخ 6خرداد 1340 دكتر مقدم، قائم مقام رئیس كل بانك مركزی از طرف نخست وزیر ماموریت یافت كه گزارشی از وضع مالی دولت به مقامات سفارت امریكا ارائه دهد.

در این گزارش كه بحران اقتصادی ایران مدنظر است، بانك مركزی گزارش می‌دهد:...در تاریخ 29 اردیبهشت 1340 ایران معادل 135/9 میلیون دلار موجودی طلا داشت كه 116 میلیون دلار آن پشتوانه اسكناس و 17/5 میلیون دلار سپرده نزد صندوق بین المللی پول است. در نتیجه تراز آزادش بالغ بر 2/4 میلیون دلار است. در همان تاریخ جمع ذخائر ارزی 67/7 میلیون دلار بود كه 10 میلیون دلار آن به تازگی از بانك امریكا دریافت شده است. از این مبلغ 8/46 میلیون دلار مسدود یا نامهیا می باشد؛ می ماند20/9 میلیون دلار ذخیره ارزی در دسترس.

از تاریخ 20 مه تا امروز زیان خالص به مبلغ 7 میلیون دلار تخمین زده شده است. زیان خالص روزانه در ایام اخیر تنزل یافته، اما هنوز نزدیك به 2 میلیون دلار است. انتظار می رود كه در ظرف دو هفته آینده  دو وجه خارج از برنامه وصول گردد: 1) 14 میلیون دلار پیش پرداخت توسط كنسرسیوم و 2) 9 میلیون دلار كمك نقدی آمریكا در سال مالی 1961. همزمان قرار است دو پرداخت خارج از برنامه مشخص و احتمالا پرداخت‌های دیگری به سازمان برنامه حواله شود:1) 2/35 میلیون دلار بابت بدهی سازمان برنامه به مقاطعه كاران و 2) دومیلیون دلار به شركت‌های هواپیمایی بابت هزینه بازگرداندن زوار از مكه.

همانطور كه در گزارش بانك مركزی رژیم پهلوی آمده است، ذخایر ارزی ایران ممكن است در كم‌تر از سه هفته تمام شود. از سوی دیگر مقدم اظهار داشت كه وضع ایران از مرحله‌ای كه بشود آن را با محدودیت‌های ارزی نجات داد، گذشته است...

او همچنین گفته است:"گرچه فرار سرمایه‌ها آن طور كه از بالا رفتن نرخ دلار در بازار سیاه مشهود شده رو به افزایش است، مردم هنوز از وخامت وضع ارزی خبر ندارند. به گفته او اگر بانك‌ها از پرداخت‌های ارزی وابمانند «هول و هراس مطلق» جامعه را فرا می گیرد.

در چنین وضعیتی ظرف یك هفته قیمت اجناس وارداتی 20 تا 30درصد افزایش خواهد یافت و دلار در بازار سیاه در مدت چند روز از 100 ریال تجاوز خواهد كرد. مقدم اضافه كرد كه مقامات دولتی از ترس عكس العمل عصبی مردم نسبت به انجام هر اقدام دیگر دولتی برای جلوگیری از فروش ارز یا مهار كردن بازار سیاه بی اندازه اكراه دارند."

دو روز بعد شخص نخست وزیر طی نامه‌ای به سفیر امریكا خصوصیات بحران مالی كشور و اقدامات و تدابیر دولت را جهت بازبینی برنامه تثبیت اقتصادی در وضعیت حاد جدید تشریح كرد و در این باره نوشت:"...یكی از مهمترین مسائلی كه از بدو زمامداری‌ام مورد توجه من قرار گرفته وضعیت اقتصادی و مالی است. همكارانم مرا كاملاً در جریان برنامه تثبیت اقتصادی و مشكلاتی كه دولت حاضر برای اجرای بعضی از قسمت‌های آن دارد گذاشته‌اند.

نظریات صندوق بین المللی پول مبنی بر امكان بازبینی برنامه تثبیت اقتصادی با در نظر گرفتن شرایط جدید را نیز مطالعه كرده‌ام. متعاقبا كارآمدترین همكاران خود در سازمان‌های مختلف دولتی را مامور كرده‌ام كه كمیته ویژه‌ای برای بررسی وضعیت مالی تشكیل دهند و پیشنهادهایی در زمینه بازبینی برنامه تثبیت اقتصادی ارائه دهند تا بتوانیم استفاده كامل از تسهیلات صندوق بین‌المللی پول و همچنین كمك مالی فوری از ایالات متحده فراهم آوریم...

در بهترین حالت انتظار دارم تا دو هفته دیگر نخستین گزارش كمیته ویژه را دریافت كنم. با این حال همانطور كه در تاریخ 25 مه به شما اظهار داشتم دولتم با چنان مشكلات ارزی و كمبود نقدینگی روبه روست كه در این موقع لازم می دانم مصرانه از شما تقاضا كنم از دولت امریكا درخواست نمایید كمك فوری به سازمان برنامه بشود تا بتوانیم از حالا تا تصویب برنامه توسعه اقتصادی از عهده بدهی‌های ارزی و بدهی‌های داخلی برآییم.

در حال حاضر فوری‌ترین مشكلی كه درمقابل اقتصاد ایران قرار دارد كمبود جدی ارز خارجی است. این كمبود در نتیجه تقاضا برای واردات و خدمات، طرح‌های عمرانی دولتی، سرمایه‌گذاری خصوصی و پرداخت بدهی‌هاست.

رئیس كل بانك مركزی به من اطلاع داده كه در حال حاضر ذخیره ارزی قابل استفاده در حدود 30 میلیون دلار است، رقمی كه شامل 14 میلیون پیش پرداخت كنسرسیوم می‌شود كه در یكی دو روز آینده واصل خواهد شد. نظر به موجودی ارز خارجی كه فروش آن روزانه در حدود 2 میلیون دلار است تصدیق خواهید كرد كه به این ترتیب تامین ارز توسط بانك مركزی در ظرف تقریبا دو هفته به ته خواهد رسید؛ مگر اینكه كمك ارزی فوری فراهم شود؛ تا دریافت درآمد نفتی كه 15 ژوئیه (24 تیرماه 1340) است پنجاه روز فاصله داریم و حتی آن وقت هم مطالبات موجود نسبت به این سهمیه آن قدر است كه اگر فروش ارز به همان میزان پیش برود مشكل ارزی حاد ما در سه ماه آینده نیز ادامه خواهد یافت.

به علاوه همانطور كه اطلاع دارید سازمان برنامه با مشكل نقدینگی مواجه است...با توجه به 87 میلیارد ریال سقف بودجه برنامه [دوم] كسری درآمد پیش بینی شده كل برنامه 72 میلیون دلار می‌شود. این كسری 72میلیون دلاری به فرض اینكه قادر باشیم از تمام وام 15 میلیون دلار بانك صادرات و واردات و تمامی 26 میلیون دلار وام دی ال اف تا پایان برنامه هفت ساله استفاده كنیم، محاسبه شده است.

جمع مطالبات مقاطعه كاران از سازمان برنامه و بازپرداخت‌های گریزناپذیر از بابت وام‌ها در ظرف چند هفته آینده معادل 40 میلیون دلار می‌شود. علاوه بر 40 میلیون دلار كمك اضطراری و موافقت اخیر دی ال اف با دادن 12میلیون دلار وام برای ساختن راه‌ها به جای توسعه بندرعباس 20 میلیون دلار وام جدید برای پركردن خلا كسری 72 میلیون دلار مورد احتیاج است، بنابراین تقاضا دارم كه مقدمتا برای تعدیل كمبود جدی ارز خارجی و به منظور جلوگیری از متوقف شدن طرح‌های عمرانی دولت شما حدود 40 میلیون دلار كمك بلاعوض یا انواع دیگر كمك‌های اضطراری ظرف دو هفته آینده در اختیار ما قرار دهد..."

نامه به سفیر امریكا سند تكان دهنده‌ای از وضعیت اسفبار اقتصادی‌ رژیم پهلوی است كه علی امینی از نخست وزیران سابق به ارث برده بود. تعجیل در نوشتن این نامه و تاكید بر نكاتی كه دو روز قبل قائم مقام رئیس كل بانك مركزی به مقامی كه چند روزی بیشتر به پایان ماموریتش باقی نمانده اطلاع داده، همچنین دست درازكردن به طرف دولت تازه كار كندی ـ با علم به عواقب چنین اقدامی در جهت توسعه نفوذ بر سیاست های ملی ـ مبین وضعیت مخاطره انگیز و انفجار آمیزی بود كه می بایست به طور عاجل مورد توجه و مداوا قرار می گرفت.

در چنین وضعی اداوراد ویلز، سفیر امریكا به رغم پایان قریب الوقوع ماموریتش، طی تلگرافی توجه مقامات واشنگتن را به شرایط اضطراری ایران جلب كرد و گفت تصور نمی‌كنیم كه دولت كنونی در این شرایط آشفته دوام آورد. ویلز در این باره نوشت:"...ایران با مشكلات مالی فوری و حاد روبه روست. ما معتقدیم كه قصور در پرداخت بدهی‌های ارزی، افزایش قیمت‌ها، تعطیل طرح‌های سازمان برنامه، بیكاری زیاد اجتناب‌ناپذیر است، مگر اینكه كمك خارجی بی‌درنگ در دسترس قرار گیرد و تصور نمی كنیم كه دولت كنونی در این شرایط آشفته دوام آورد."