پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ با مرور تاریخ و بررسی دو کودتای سوم اسفند 1299 توسط انگلیس و 28 مرداد 1332 به پشتبانی امریکا می‌توان دریافت چگونه دلارهای این دو قدرت استعماری، با تثبیت استبداد به جنگ مردم ایران آمد. نوشتار پیش‌رو، به واکاوی منابع مالی دو کودتا در ایران می‌پردازد.
پول انگلیس در اختیار قزاق‌های رضاخانی
حوادث مشروطه با خط انحرافی که انگلیسی‌ها طی 14 سال ( از 1285 تا 1299) در آن ایجاد کردند منجر به کودتای سیاه سوم اسفند 1299 و ظهور به‌روزترین نسخه از دیکتاتوری و استبداد شد. هرچند انگلیسی‌ها در فضای آشفته آن روز قاجار، متحمل چنان هزینه‌ای برای انجام کودتا نشدند، اما پول‌های انگلیسی نیز در ترغیب کودتاچیان برای حرکت در جهت منافع بریتانیا بی‌تأثیر نبود.
از طرفی، در آن دوران که متأثر از فضای پس از جنگ جهانی اول بود، بسیاری از رجال و سیاستمداران به عنوان انگلوفیل‌ها موافق و تحت امر بی‌چون و چرای انگلیسی‌ها بودند. چه اینکه بسیاری از آن‌ها و حتی سران محلی از سال‌های قبل مواجب‌بگیر برتانیایی‌ها بودند. هنگامی که از جرج کرزن پرسیدند چگونه می‌خواهد با مخالفت احتمالی ایرانی‌ها با سیاستش مقابله کند، پاسخ داد «موضوع با پول حل خواهد شد.»
بدین ترتیب هزینه معتنابهی در مقابل فوایدی که به انگلیس می‌رسید، گریبانگیر لُردها نشد اما همین پوندها بود که به کودتا قوت و قدرت داد. سفیر وقت امریکا در تهران در گزارشی به وزارت امور خارجه ایالات متحده به نقش انگلیس در کودتای سوم اسفند می‌پردازد. در بخشی از این سند تاریخی چنین آمده است: «در عصر یکشنبه بیستم فوریه، مردم از حرکت حدود ۱۵۰۰ نفر از نیروهای قزاق از قزوین که در چند مایلی بیرون تهران هستند تعجب زده شدند. گفته می‌شد که آن‌ها می‌خواهند پایتخت را به تصرف درآورند. در عصر همان روز وزیر مختار بریتانیا برای هواخوری به بیرون شهر رفته تا حدود ساعت پنج باز نگشته. ساعاتی قبل از این ساعت، کنسول هیئت بریتانیا، سرهنگ دوم هیگ و سیدضیاءالدین برای ملاقات با قزاقان به بیرون شهر رفته بودند.
هدف این دو نفر تحقیق درباره نیات قزاقان مهاجم بوده است و قزاقان آشکار ساختند که به هر یک از آن‌ها بریتانیا قبل از ورود به شهر پنج تومان حدود پنج دلار، داده است. این طور گفته می‌شود که پیش از خروج قزاق‌ها از قزوین کلنل اسمیت (رئیس قزاق‌ها در قزوین) پول لازم را برای تحویل به قزاق‌ها دریافت داشته است… لازم به تذکر است که مبلغ مورد نظر با امضای اسمیت از بانک برداشت گردید…
مشهور است که وزارت خارجه انگلیس از سفیر خود در تهران و عدم موفقیت او در انجام کارهایی که باید انجام می‌شد موجب نارضایتی انگلیس از وی شده است. از این رو از انجام این حرکت بدون اطلاع وی نباید تعجب کرد… به سرعت معلوم شد که بسیاری از چهره‌های اصلی‌جنبش پیشتر دارای تماس‌های دوستانه‌ای با بریتانیا بوده‌اند؛ سرگرد مسعودخان… در قزوین دستیار شخصی کلنل اسمیت بوده است. کلنل رضاخان که به‌ریاست قزاق‌ها رسید در هیئت نظامی انگلیس ـ ایران خدمت کرده و به صورت عملی جاسوس رئیس هیئت بوده و برای چندمین ماه با بریتانیا در قزوین همکاری نزدیک داشته. سیدضیاءالدین، مالک روزنامه رسمی رعد است که بریتانیا به آن کمک مالی می‌کند…»
دلارهای امریکایی کودتای 28 مرداد
در کودتای 28 مرداد 1332 نیز این دلارهای امریکایی بود که ملی شدن صنعت نفت را به شکست کشاند. بررسی‌های تاریخی نشان از طرح‌ریزی‌ها و مصوبه‌های مالی اتاق فکرهای سیا و MI6 دارد. چنانچه روزولت در خاطراتش مى‌نويسد: «ما يك صندوق آهنى عظيم‌الجثه در دفتر معاونم داريم...اين صندوق غرق در پول ايرانى است... ما معادل يك ميليون دلار در گاوصندوق داريم. متحدين و قدرت مالى ما معين شد.» اين پولى است كه روزولت براى هزينه كودتا آماده كرده بود.
شاه در يك اعتراف احمقانه كه سعى مى‌كند هزينه كودتا را كم جلوه بدهد، مى‌گويد: «بعضى گفته‌اند انگلستان و به خصوص ايالات متحده آمريكا از نظر مالى به سرنگونى مصدق كمك كرده‌اند. در اين مورد مدارك دقيقى وجود دارد كه ثابت مى‌كند سازمان سيا در آن زمان بيش از 60 هزار دلار خرج نكرده بود.» گرچه اعتراف شاه بر هزينه سازمان سيا با ادعاى قيام ملى او در 28 مرداد معارض است، اما دست داشتن قدرت‌ها در اين توطئه شوم چنان روشن بوده است كه شاه و خواهرش در اصل موضوع بحث ندارند، فقط در مبلغ هزينه آن به چانه‌زنى مى‌پردازند. اشرف نيز مانند برادرش معتقد است «هزينه سيا در اين عمليات ضد كودتا بيش از شصت هزار دلار نشد.»
اما اسناد نشان مى‌دهد مبلغ يك ميليون دلار براى عمليات سرنگونى مصدق، تخصيص داده شده است: «وزارت خارجه و سيا مشتركاً سياست جديد و اعطاى اختيار عملياتى را به هندرسن سفير آمريكا در ايران و راجر گويران رئيس ايستگاه اطلاع دادند. در 4 آوريل 1935( 15 فروردين 1332) مدير، بودجه‌اى يك ميليون دلارى را به تصويب رسانيد كه مى‌توانست توسط ايستگاه تهران در هر راهى كه سرنگونى مصدق را به دنبال آورد، استفاده شود. به سفير هندرسن و رئيس ايستگاه اختيار كامل داده شد كه بخشى يا همه يك ميليون دلار را بدون اجازه بعدى، مادامى كه سفير و رئيس ايستگاه با يكديگر هم‌رأى هستند، مورد استفاده قرار دهند.» بعد از اين‌كه انگليس و آمريكا بر سر سرنگونى مشترك مصدق به توافق رسيدند در طرح مشتركى كه در لندن به تصويب رسيد، پيش‌بينى كردند كه «هزينه تخمينى كلى لازم براى اجراى اين طرح برابر با 000/ 285 دلار خواهد بود كه 500 /147 دلار آن توسط سرويس آمريكايى و 500 /137 دلار آن توسط سرويس انگليس تهيه خواهد شد».
در اين طرح عملياتى مشترك پيش‌بينى كردند «از اول ژوئن (11 خرداد 1332) و براى حداكثر دو ماه بعد ايالات متحده 000/ 35 دلار و انگلستان 000/ 25 دلار تهيه خواهند نمود كه پرداخت‌هاى اوليه برطبق اين اساس قبلا توسط ايستگاه سيا در تهران صورت گرفته است.»
اما چقدر از اين بودجه و هزينه‌هاى پيش‌بينى شده مصرف شده باشد، معلوم نيست. فقط در يك قسمت پيش‌نويس لندن آمده است: «به مدت چند ماه هم ايستگاه آمريكا در تهران و هم گروه انگليسى (برادران رشيديان) با زاهدى تماس نزديك داشته‌اند. گروه انگليسى معادل 000 /50 (چهار تا پنج ميليون ريال) براى اين حمايت تدارك ديده است.» كه با توجه به اين‌كه برادران رشيديان به قول روزولت از خود نيز هزينه مى‌كردند، معلوم نيست اين هزينه از بودجه طرح، مصرف شده يا نه؟
طبق اسناد منتشر شده بعد از تصويب بودجه يك ميليون دلارى در آوريل/فروردين، سيا به ايستگاه خود در تهران اجازه داد «هر هفته مبلغ يك ميليون ريال (نزديك به ده هزار دلار) براى خريد همكارى اعضاى مجلس ايران، خرج كند.»
آن‌چه مسلم است تخصيص مبلغ يك ميليون دلار براى هزينه كودتا است، اما از اين مبلغ چقدر هزينه شده است؟ آيا اصولا ايستگاه سيا موفق به خريدارى نمايندگان شد يا نه يا در مجموع چقدر به زاهدى پرداخت نمود؟ و چقدر هزينه مطبوعات و روزنامه‌نگاران کرد؟
گرچه پول‌های انگلیسی و امریکایی در کودتاهای سوم اسفند و 28 مرداد مثمر ثمر واقع شد، اما غارت منابع مردم ایران توسط استعمارگران در بهمن ماه 1357 به پایان رسید و از طرح کودتای هایزر گرفته تا چهل سال بعد از آن، دلارهای امریکایی توانایی سلطه بر منافع مردم ایران را نداشت و ميلياردها دلارى كه آمريكا علیه نظام جمهورى اسلامى و مردم ایران صرف کرد، راه به جایی نبرده است.
