پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ نیروهای مذهبی بهترین راهبرد خود را در تداوم نهضت تجربه كردند. هر چهل روز یك قیام عمومی و خونین تب انقلاب را بالا میبرد، بحران را گسترش میداد و به نیروهای مبارز امید و نشاط میبخشید. با اینكه مراجع قم در برپایی چهلمها، محتاطتر میشدند، ولی امام خمینی مصممتر آتش انقلاب را افروختهتر میكرد.
اعلامیه مراجع قم
طبق گزارش ساواك، در تاریخ چهاردهم اردیبهشت، ارتشبد نصیری رئیس ساواك نمایندهای را نزد آیتالله شریعتمداری فرستاد تا از وی بخواهد كه اوضاع را كنترل نماید. آیتالله در پاسخ گفت: «در همه حال سعی در برقراری آرامش داشته. تا جایی كه از طرف طلاب علوم دینی و افراطیون مذهبی عرصه را بر وی تنگ ننمایند، از صدور اعلامیه به مناسبت چهلمین روز كشتهشدگان یزد و سایر نقاط دیگر خودداری خواهد نمود و نیز با آیات دیگر در اینباره مذاكره و معتقد است كه آنان نیز از نظرات وی پیروی خواهند نمود».
سرانجام مراجع قم پس از رایزنی در پانزدهم اردیبهشت یك اطلاعیه مشترك صادر كردند. تنها در این اطلاعیه رژیم را مورد انتقاد قرار دادند كه «چرا به خواستههای شرعی و قانونی جامعه روحانیت و ملت مسلمان ترتیب اثر نمیدهند؟» مراجع در این اطلاعیه ضمن اعلام مراسم ختم در مجلس اعظم از «عموم مسلمانان، مراعات نظم و آرامش» را «در برگزاری مراسم بزرگداشت» خواستار شدند.
موضع امام خمینی در آستانه سومین اربعین نهضت اسلامی
امام خمینی با تحلیل عمیق از حوادث به خوبی میدانستند كه فرصت پیش آمده غنیمت است و باید ضربههای كاری را به رژیم وارد كرد. امام خمینی در چهارم اردیبهشت طی یك مصاحبه با روزنامه لوموند ضمن ارائه تحلیل جامعی از وضعیت و اقدامات رژیم، علّت تظاهرات را چنین ارزیابی كردند: «فشار و قهری كه شاه و پدرش اعمال كردهاند، بدبختیهایی كه ملّت ما دچار شده است، مردمی كه از آزادیشان، استقلالشان، پیشرفتشان و زندگی خوبشان محروم شدهاند، وعدههای دروغی كه در پانزده سال اخیر مغزشان را پر كرده، روی هم رفته منشأ تظاهرات مذكور است». امام خمینی در این مصاحبه پیشبینی كردند كه «آخرین قیامها مقدمه انفجار عظیمی است» امام خمینی در این مصاحبه تصریح كردند كه «نخستین اشتغال حاضر ما سرنگون كردن این رژیم خودسر و خودكامه است» و در مورد انقلاب یا اصلاح رژیم فرمودند: چون رژیم با «اصول دموكراسی و آزادی در تضاد بنیادی» است «هیچ مصالحه ممكنی با وی وجود ندارد».
پیامی برای قیام
امام خمینی بعد از این مصاحبه، در نهم اردیبهشت با صدور پیامی به ملّت ایران، استراتژی قیام و راهبردها را مشخص و تكلیف همه مخالفین شاه را معین نمودند.
امام خمینی در این پیام، نوك حملات خود را متوجه شخص شاه كردند و در پاسخ شاه كه قیام مردم تبریز را به بیگانگان آن سوی مرز نسبت داده بود، فرمودند: «در منطق شاه و مزدوران وابستهاش، اهالی محترم تبریز كه یكپارچه به پاخاستند و با فریاد مرگ بر شاه زمین را لرزاندند، تعدادی از بیگانگان بودند كه از خارج مرز به طور قاچاق وارد شده بودند! و شما اهالی محترم یزد كه دلاورانه قیام كردهاید و با تعطیل عمومی و شعار متداول مرگ بر شاه، عامل آمریكا را دیوانه كردهاید معدودی هستید كه از آن طرف مرز به صورت غیرقانونی وارد نبرد شدهاید».
امام خمینی در این پیام، استراتژی حركت اسلامی را معین فرمودند و تصریح كردند كه ما «به خواست خداوند تعالی تا برچیده شدن بساط ارتجاعی شاهنشاهی و برپا كردن حكومت عدالتگستر اسلامی دست از مبارزه برنمیداریم»... امام خمینی در مورد كسانی كه محاكمه مأموران را درخواست میكردند، تذكر دادند كه همه باید «نقطه اصلی همه جنایات را كه شخص شاه است نشان دهند». امام خمینی در پایان پیام نیز مجدداً به همه طبقات توجه دادند كه «باید بدانند به دست آوردن آزادی در بركنار شدن شاه و دودمان اوست كه دشمن سرسخت ملت و نقطه بدبختی است» و تأكید كردند كه «تصور آنكه بدون كنار رفتن و انتقام از او، آرامشِ ملتی كه همه چیزش به دست او بر باد رفته است، خیالی است باطل».
وحشت ساواک از بازتاب گسترده پیام امام
به دنبال انتشار پیام امام خمینی در ایران، و پیامدهای آن، مقامات رژیم به شدت به وحشت افتادند. ساواك قم در یك گزارش تحلیلی در این باره نوشت: « از زمانی كه اعلامیه اخیر خمینی به ایران آمده و در دسترس مردم قرار گرفته انقلاب و تظاهرات در قم اوج گرفته؛ زیرا خمینی در اعلامیه اخیرش تأكید كرده كه آرام نباشید و تظاهرات كنید؛ لذا طرفداران و مقلدان خمینی این جمله را تعبیر به فتوا كرده... این اعلامیه مراجع قم را دچار دردسر تازهای كرده چون ایشان با تظاهرات مخالفاند و هرگاه مجلس فاتحه میگرفتند به منبری سفارش میكردند كه در خاتمه منبر از مردم بخواهد آرامش را حفظ كنند و از انجام تظاهرات خودداری نمایند و مردم هم كمی رعایت میكردند و كمتر تظاهرات به راه میانداختند؛ ولی اكنون با رسیدن این اعلامیه، منبری جرأت نمیكند مردم را به آرامش دعوت كند؛ زیرا مورد اعتراض واقع میشود كه دستور خمینی را نقض كرده است».
موجی كه پیام امام خمینی در بین مردم ایجاد كرد، خبر از برگزاری حماسهای باشكوه میداد كه روند سرنگونی رژیم را تسریع میكرد.
برگزاری سومین چله انقلاب
برگزاری مراسم در سرتاسر ایران ـ روز 19 اردیبهشت فرا رسید. اعتراضات و گرامیداشت شهدای یزد، جهرم و اهواز به اوج خود رسید. كیهان در صفحه اوّل با تیتر درشت نوشت: «23 شهر دیروز و امروز شاهد تظاهرات و شورش بود. موج آشوب و بلوای خونین در قم و تبریز. صدها تظاهركننده در شهرهای مختلف دستگیر و دهها نفر به شدت مجروح شدند». برمبنای گزارش كیهان در شهرهای قم، تهران، تبریز، اصفهان، بابل، شمیران، كرمان، ساری، یزد، اهواز، همدان، كرج، كرمانشاه، بهبهان، كاشان، مشهد، شیراز، كازرون، زاهدان، بیدگل، قزوین، اردبیل و زنجان، تظاهرات، درگیری و اعتصاب برقرار بود.
طبق اسناد ساواك شهرهای دماوند، خوی، شاهآباد غرب، ساوه، ارسنجان، خرمآباد، اردكان، خمین، بوشهر، بندرعباس، ایلام، گرگان، همایونشهر، خرمشهر و آبادان، مجالس ختم و تظاهرات و اعتصاب بوده است؛ ولی روزنامهها از آن یاد نكردند.
بازتاب جهانی قیام دانشجویان در اردیبهشت 57
مهمترین موضوع در قیام 19 اردیبهشت قیام گسترده دانشجویان در دانشگاههای آذرآبادگان، تهران، پهلوی شیراز و سایر شهرها بود. در این روز دانشجویان نشان دادند كه مذهب بزرگترین قدرت حركتآفرین است. خبرگزاریهای جهان، نقش دانشجویان را در 19 اردیبهشت تحت پوشش خبری وسیعی قرار دادند. آسوشیتدپرس گزارش كرد: «موج جدید تظاهرات، دانشجویان دانشگاههای ایران را فراگرفت. روز گذشته گروههای كوچك دانشجویان در نقاط مختلف داخل و خارج دانشگاه دست به تظاهرات وسیعی زده و با دادن شعارهایی در تهران، اصفهان، شیراز، بابل، كرمان و كاشان راهپیمایی كردند». رویتر گزارش كرد: «روز گذشته در تظاهرات دانشگاه تبریز دو نفر كشته شدند». رادیو لندن گزارش كرد كه «بیشتر اغتشاشات از طرف دانشجویان بوده است».
خونینترین تظاهرات 19 اردیبهشت در شهر قم بود. اطلاعات نوشت: «آشوب و بلوا در قم دیروز 10 ساعت متوالی ادامه داشت» و در توضیح این خبر افزود كه «دیروز و دیشب سراسر شهر قم به میدان تظاهرات، اغتشاشات، آتشسوزی و زدوخوردهای خونین تبدیل شده بود كه در جریان آن 9 نفر كشته و 12 نفر مجروح شدند». یكی از شهدا فرزند آیتالله خزعلی بود.
قیام مردم ایران در روز بیستم نیز در شهرهای قم، تهران، تبریز، میانه، شیراز، كازرون، بهبهان، زنجان، اهواز، كرمانشاه، خرمآباد، اردبیل، نجفآباد و كاشان ادامه یافت.
لغو سفرهای خارجی محمدرضا پهلوی
وقایع این دو روز چنان رژیم را به عكسالعمل واداشت كه شاه سفر خود را به مجارستان و بلغارستان به تعویق انداخت و دولت طی اولتیماتوم شدیداللحنی انقلابیون را مورد تهدید قرار داد. دولت در اطلاعیهای، در عین حال كه تلاش میكرد قیام مردم را كماهمیت جلوه بدهد، به عظمت آن اعتراف كرد و اعلام نمود: «همان گونه كه همگان آگاهی دارند در چند ماه گذشته شهرهای مختلف كشور صحنه خرابكاری، آشوبگری و خشونت یك گروه محدود بوده است».
شاه نیز در یك مصاحبه مطبوعاتی در 23 اردیبهشت از خود واكنش نشان داد. وی در این مصاحبه قیام مردم مذهبی را مثل همیشه به دستهای خارجی نسبت داد كه كمونیستها بازیگر اصلی آن هستند.
منبع: کتاب یکسال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه(بهمن 1356تا بهمن 1357). حجتالاسلاموالمسلمین روحالله حسینیان . مرکز اسناد انقلاب اسلامی