پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ بامداد یکشنبه 24 آبانماه 1360 مصادف با 18 محرم 1402، آیتالله سید محمدحسین طباطبایی معروف به علامه، در سن 78 سالگی چشم از جهان فروبست. ایشان در واپسین ماه‌های زندگی به بیماری سختی مبتلا شده بود و تمام تابستان آن سال، اوضاع جسمی مناسبی نداشت. اواسط آبان 60 به خاطر عفونت ریه، حال عمومی علامه به وخامت گرایید؛ بلافاصله ایشان را به بيمارستان آيتالله گلپايگاني قم منتقل کردند و به دستور آیتالله خامنه‌ای رئیس‌جمهور وقت، یک تیم مجرب پزشکی به ریاست دکتر منافی وزیر وقت بهداری بر بالین ایشان حاضر شد.[1] علامه به مدت یک هفته در بیمارستان در حال اغماء به سر برد و تنها با کمک دستگاه اكسيژن قادر به تنفس بود. سرانجام روز 24 آبان 1360 صاحب المیزان به ملکوت اعلی پیوست.
ساعاتی پس از رحلت حضرت علامه، حجت‌الاسلام شیخ محمدحسین اشعری از روحانیون مبارز قم، این خبر ناگوار را به صورت تلفنــی به دفتر حضرت امـام خمینی اطلاع داد. امام امر کرده بودند: «درباره قبر ایشان هرکجا را صـلاح می‌دانید اقدام کنید. به آقای مولایی [تولیت وقت آستانه حضرت معصومه(س)] هم دستور خواهم داد.» در پی دستور امام، مسئولین امر تلاش کردند مناسب‌ترین مکان را برای دفن پیکر علامه درنظر بگیرند و از سرانجام گوشه‌ای از مسجد بالاسر حضرت معصومه(س) برای این منظور انتخاب شد.[2]
در جامعه نیز انتشار خبر رحلت علامه دوران حضرت آیتالله سیدمحمدحسین طباطبایی موجی از غم و اندوه به راه انداخت. در کشور عزای عمومی اعلام شد و اقشار مختلف مردم از بازاری و کارگر گرفته تا دانشجو و طلبه فعالیت‌های خود را تعطیل کرده و همگی به سوگ نشستند.[3] از صبح روز 25 آبان اقشار مختلف مردم قم، طلاب و روحانیون خود را برای تشییع پیکر علامه به مسجد امام حسن عسکری(ع) رساندند. خبرنگار روزنامه اطلاعات از قم گزارش داد: «قم یکپارچه تعطیل و عزادار شد و از نخستین ساعات روز، مردم شهر خون و قیام و نیز شهرهای دور و نزدیک که به قم آمده بودند همچون سیل خروشان پس از گرد آمدن در مسجد امام حسن عسکری(ع)... به سوی حرم مطهر راهپیمایی کردند. تشییع‌کنندگان درحالی‌که تصاویری از امام امت، مرحوم علامه طباطبایی، آیتالله منتظری، شهید بهشتی، شهید رجایی، شهید باهنر و همچنین پلاکاردهایی مبنی بر تسلیت به حضرت ولیعصر(عج) و امام خمینی در دست داشتند شعار می‌دادند: عزا عزاست امروز، علامه مجاهد پیش خداست امروز...»[4]
از ساعت 10 و 30 دقیقه مراسم تشییع با حضور آیات عظام، علما و مدرسین حوزه، مسئولین لشکری و کشوری و عموم مردم آغاز شد. سپس پیکر مطهر علامه با حضور خیل دوست‌داران، علاقمندان و طلاب، از مسجد حضرت امام حسن عسکری(ع) تا صحن حضرت معصومه(س) تشییع شد.[5] آنگاه در داخل صحن مطهر، آیتالله محمدرضا گلپایگانی بر پیکر حضرت علامه نماز گزارد و پيكر ایشان پس از طواف در حرم حضرت فاطمه معصومه(س) در گوشه‌ای از مسجد بالاسر به خاک سپرده شد. [6]
واکنش‌ها به رحلت علامه طباطبایی
رحلت علامه طباطبایی حوزههای علمیه را در سوگ فرو برد. درگذشت ایشان چنان سنگین بود که امام خمینی فقدان علامه را «ضایعه‌ای برای حوزههای علمیه» خواندند. حضرت امام درست یک روز بعد از رحلت علامه طباطبایی در جمع خانواده‌های شهدا فرمودند: «من قبلاً باید از این ضایعه‌ای که برای حوزههای علمیه و مسلمین حاصل شد ـ و آنرحلت مرحوم علامه طباطبایی است ـ اظهار تأسف کنم و به شما و ملت ایران و [به] خصوص حوزههای علمیه، تسلیت عرض کنم. خداوند ایشان را با خدمت‌گزاران به اسلامو اولیای اسلام محشور فرماید و به بازماندگان ایشان و به متعلقین و شاگردان ایشان صبر عنایت فرماید.»[7] علاوه بر این، دفتر امام خمینی نیز با صدور پیامی رحلت علامه را تسلیت گفت. در این پیام آمده بود:
«بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم. با کمال تاسف رحلت عالم بزرگوار، فیلسوف عالم اسلام و مفسر عالی‌مقام حضرت آیتالله آقای حاج سید محمدحسین طباطبایی (قدس سره‌الشریف) را به اطلاع می‌رساند. فقدان این مرد بزرگ که عمری را در راه اعتلای کلمه‌ی طیبه‌ی اسلام گذراند و از بزرگتر مفاخر علمی جهان اسلام و دنیای علم و دانش به شمار می‌رفت و آثار و تالیفات ارزنده‌ی این دانشمند کم‌نظیر در تفسیر، فلسفه، فقه و اصول و دیگر علوم اسلامی در بزرگترین مجامع علمــی مورد استفاده‌ی دانشمندان قرار داشته، ضایعه‌ی جبران‌ناپذیری بود که حــوزه‌های مقدسه و مراکز علمی را در ماتمی بزرگ فرو برد. حضرت امام این مصیبت بزرگ را به محضــر مقدس بقیه‌الله‌الاعظم امام زمان ارواحنافداه و عموم مسلمانان و شیعیان و به خصوص حوزههای علمیه و خانواده‌ی محترم ایشان تسلیت عرض نموده و بدین وسیله به آگاهی می‌رسانیم به همین مناسبت مجلس یادبودی از طرف معظم‌له امروز دوشنبه 25 آبانماه از ساعت 3 الی 5 بعدازظهر در مدرسه‌ی عالی مرحوم شهید مطهری برگزار می‌شود.»[8] این مراسم با حضور مسئولین جمهوری اسلامی، مدرسین حوزه و علاقمندان علامه در مدرسه‌ی عالی شهید مطهری برگزار شد و سخنران آن مراسم آیتالله ابوالقاسم خزعلی بود.[9]
آیتالله سیدعلی خامنه‌ای رئیس‌جمهور وقت نیز با ارسال پیامی به محضر امام خمینی، ضمن تجلیل از مقام علمی علامه، فقدان آن استاد فرزانه را «ضایعه‌ای جبران‌ناپذیر» برشمردند. در این پیام آمده بود: «بسم‌الله الرحمن الرحیم. محضر مبارک رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، امام خمینی مدظله العالی. ضایعه‌ی ارتحال عالم ربانی و دانشمند عظیم‌الشان فیلسوف و مفسر کبیر قرآن حضرت آیتالله علامه طباطبائی را که یکی از مفاخر كم‌نظير عالم اسلام بودند، به پیشگاه ولیعصر (ارواحناله‌الفدا) و حضرت امام خمینی رهبرکبیر انقلاب و حوزههای علمیه مخصوصا حوزه‌ی مقدسه‌ی قم و مراجع عظام تقلید و شاگردان این مرحوم و همه‌ی اندیشمندان و عاشقان علم و فضیلت تسلیت عرض می‌کنم. شادروان علامه طباطبائی عمری را در راه خدمت به اسلام و معارف اسلامی و تحقیق و تتبع در این راه صرف کردند. این چشمه‌ی جوشان و فیاض دانش و عرفان و تقوای اسلامی در راه تعلیم و تربیت شاگردانی که هر يك در عالم اسلام دانشمندی برجسته‌اند توفیقی کم‌مانند داشته است. فقدان این عارف جلیل‌القدر و فیلسوف و متفکر بزرگ جهان اسلام ضایعه‌ای جبران‌ناپذیر است و بی‌شك جهان اندیشه باید از این فقدان و مصیبت سوگوار و داغدار باشد. یکبار دیگر این مصیبت را به حضور امام امت (مدظله العالی) تسلیت گفته، شادی روح آن فقید سعید را از درگاه ایزد منان مسئلت می‌نمایم. سیدعلی خامنه‌ای؛ رئیس‌جمهوری اسلامی ایران.»[10]
آیت‌الله‌العظمی سید شهاب‌الدین نجفی مرعشی هم با صدور پیامی رحلت علامه را «ضایعه جبران‌ناپذیر جهان علم و دانش و فضیلت» خواندند و از «امت اسلامی، حوزههای علمیه و دانشمندان و فضلا» خواستند تا «در تجلیل هرچه بیشتر از مقام شامخ علمی» علامه دریغ نکنند.[11] در پیام تسلیتی که به همین مناسبت از سوی آیتالله حسینعلی منتظری صادر شد نیز آمده بود: «ایشان به حق از ذخایر الهی و مفاخر عالم اسلام بودند. مراتب علمی و فلسفی و روش جدید ایشان در تفسیر قرآن کریم و احیاء فلسفه اعلی در حوزههای علمیه برای کسی پوشیده نیست. فقدان چنین عنصر ارزشمندی مایه کمال تاسف و تاثر است.»[12] حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی رئیس وقت مجلس شورای اسلامی نیز در پیامی رحلت علامه را تسلیت گفت. در بخشی از این پیام آمده بود: «فقدان این شخصیت بزرگ اسلامی غمی جانکاه بر دل‌های همه ما نهاد. جامعه‌ی علمی از آثار علمی و اجتماعی ایشان و تربیت یافتگان درس ایشان برخوردار است و خدمات ارزنده استاد در طول عمر پر برکت و قدر منزلت استاد عظیم‌الشان بر همگان روشن است.»[13]
جلسه علنی مجلس شورای اسلامی در روز 25 آبان 1360 نیز با گرامی‌داشت یاد و خاطره علامه طباطبایی آغاز شد و آقای هاشمی رفسنجانی رئیس وقت مجلس در ابتدای این جلسه گفت: «درگذشت حضرت آیتالله استاد علامه طباطبایی که اکثریت دوستان مجلس مستقیما یا غیرمستقیم شاگردان آن بزرگوار هستند برای همه مسلمانان و به خصوص ما شاگردان ایشان مایه اندوه و حزن فراوان است. الحمدلله آثار بسیار گران‌بها، تفسیر و مسائل مهم اجتماعی، آثار فلسفی، تعلیمات و شاگردان ایشان جای خالیشان را همیشه پر نگه می‌دارند.»[14]
آیات محمدرضا گلپایگانی، محمدباقر خوانساری، سید عبدالله شیرازی، سیدعبدالحسین دستغیب، عطاالله اشــرفی اصفهانی و ... نیز با صدور پیام‌هایی به نوبه خود این مصیبت بزرگ را تسلیت گفتند.[15]
1- «علامه طباطبایی به ملکوت اعلی پیوست»، روزنامه اطلاعات، یکشنبه 24 آبان 1360، شمارهی 16576، ص 2
2- سیدهادی خسروشاهی، خاطرات مستند سیدهادی خسروشاهی درباره علامه سید محمدحسین طباطبایی، صص 123 - 125
3- «قم یکپارچه تعطیل و به سوگ نشست»، روزنامه کیهان، یکشنبه 24 آبان 1360، شماره 1433، ص 2
4- «پیکر مطهر فیلسوف و مفسر بزرگ علامه طباطبایی در جوار حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد»، روزنامه اطلاعات، سهشنبه 26 آبان 1360، شماره 16578، ص 2
5- «پیکر پاک آیتالله علامه طباطبایی در قم تشییع شد»، روزنامه کیهان، دوشنبه 25 آبان 1360، شماره 1434، ص 2
6- «پیکر مطهر فیلسوف و مفسر بزرگ علامه طباطبایی در جوار حضرت معصومه(ی) به خاک سپرده شد»، همان، ص 2
7- صحیفه امام خمینی، جلد 15، تهران: موسسهی تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ص 363
8- «اطلاعیه‌ی دفتر امام در رابطه با رحلت فیلسوف عالم اسلامی آیتالله حاج سید محمدحسین علامه طباطبایی»، روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، دوشنبه 25 آبان 1360، سال سوم، شمارهی 711، ص 1
9- «مردم تهران یاد فیلسوف شرق عالم ربانی آیتالله طباطبایی را گرامی داشتند»، روزنامه جمهوری اسلامی، سهشنبه 26 آبان 1360، سال سوم، شماره 712، ص 10
10- «پیام تسلیت رئیس‌جمهوری به محضر امام خمینی»، روزنامه کیهان؛ دوشنبه 25 آبان 1360، شمارهی 1434، ص 2
11- «پیام‌های شخصیت‌ها و ارگانهای انقلابی به مناسبت درگذشت فیلسوف ربانی علامه طباطبایی»، روزنامه جمهوری اسلامی، دوشنبه 25 آبان 1360، سال سوم، شماره 711، ص 10
12- همان‌جا
13- «پیام تسلیت رئیس مجلس شورای اسلامی به مناسبت رحلت آیتالله علامه طباطبایی»، روزنامه اطلاعات، دوشنبه 25 آبان 1360، شمارهی 16577، ص 13
14- «رئیس مجلس از آیتالله علامه طباطبایی تجلیل کرد»، روزنامه کیهان، دوشنه 25 آبان 1360، شمارهی 1434، ص 2
15- همان‌جا و روزنامه جمهوری اسلامی، سهشنبه 26 آبان 1360، سال سوم، شماره 712، ص 10
