پیروزی انقلاب اسلامی در ایران به رهبری امام خمینی ، مهم‌ترین تحول
سیاسی اجتماعی كشور پس از پیدایش اسلام از سوی ایرانیان بوده است. اهمیت
این امر ناشی از گفتمانی است كه بر اساس آن یك نظام سیاسی مبتنی بر سلطنت
از هم فروپاشید و به جای آن نظام سیاسی جدیدی بر مبنای فرهنگ سیاسی اجتماعی
تشیع بنیان‌گذاری شد. چنین تحولی در عصری كه ادعا می‌شد با گسترش مدرنیته،
مذهب روز به روز منزوی خواهد شد و نقشی در امور سیاسی و اجتماعی نخواهد
داشت، نظریه‌پردازان سیاسی ـ اجتماعی را به تحیر و بازاندیشی درباره‌ی
مقولات فرهنگی و مذهبی وادار ساخت. نقش‌آفرینی مجتهدان و علمای شیعه در این
انقلاب بزرگ، دارای سابقه‌ی زیاد تاریخی از حضور علمای مجاهد در رهبری
حركت‌ها و قیام‌های سیاسی اجتماعی بر ضد استعمار خارجی یا استبداد داخلی
بوده است. لیكن تفاوت اساسی آخرین نهضت اسلامی در ایران با حركت‌های قبل از
آن در این بوده است كه اولا این نهضت دارای یك تئوری سیاسی برای حكومت
كردن پس از سقوط نظام سیاسی حاكم بود و ثانیا از یك رهبر مذهبی سیاسی قاطع ،
مصمم ، دوراندیش، آگاه به وضعیت داخلی و بین‌المللی و شجاع برخورد بود كه
مردم ستمدیده‌ی ایران نجات خود را در عملی شدن آموزه‌های مطرح شده از سوی
ایشان می‌دیدند. در این میان، علما، روحانیون و وعاظ مذهبی نقش اساسی در
گسترش ، تبلیغ و تبیین اندیشه‌ها، آمال و اهداف امام خمینی در اقصی نقاط
كشور ایفا كردند. به گونه‌ای كه بدون وجود چنین شبكه‌ی منسجمی از
توزیع‌كنندگان اندیشه‌ی سیاسی امام خمینی، فراگیر شدن قیام انقلابی در
سراسر كشور با مشكل اساسی روبه‌رو می‌شد. با بررسی اسناد بر جای مانده از
ساواك درباره‌ی فعالیت‌های علما و روحانیون درامر سخنرانی و تبلیغ مبانی
فكری امام خمینی در مراكز و مساجد مختلف كشور، اهمیت نقش این روحانیون به
همراه واهمه‌ی رژیم پهلوی از این امر به روشنی قابل مشاهده است. با توجه به
نقش انكارناپذیر وعاظ و روحانیون مساجد در گسترش و تداوم مبارزات در نهضت
اسلامی ، در این پژوهش ، سعی شده است با تكیه بر اسناد موجود در آرشیو مركز
اسناد انقلاب اسلامی و منابع و مآخذی كه به طور مستقیم به مبارزات وعاظ و
روحانیون پرداخته‌اند ، زوایای پنهان مبارزات آنان روشن شود و مورد
بازشناسی قرار گیرد. در مورد آن بخشی از فعالیت‌ها و وقایعی كه سندی از
آنها یافت نشده ، از منابعی كه به طور اخص به مبارزات وعاظ و روحانیون
پرداخته‌اند ، استفاده شده است . در این گونه موارد ، بر اسنادی كه تحت
عنوان " یاران امام به روایت اسناد " از سوی مركز بررسی اسناد تاریخی وزارت
اطلاعات در زمینه ی مبارزات روحانیون انتشار یافته ، تكیه‌ی اساسی شده است
. علاوه بر آن ، خاطرات منتشر شده از شخصیت‌های روحانی و وعاظی نظیر
حجت‌الاسلام فلسفی كه مستقیما در صحنه‌ی مبارزات حضور داشته‌اند ، مورد
استفاده قرار گرفته است . با توجه به این موضوع ، پژوهش حاضر در زمره‌ی
پژوهش‌های سندی قرار دارد و حجم اسناد مربوط به وعاظ و روحانیون در آرشیو
مركز اسناد انقلاب اسلامی بسیار زیاد است و در بسیاری از موارد ، اسناد یك
واقعه یا یك شخصیت در پوشه‌های مختلف تكرار شده است ، كار استخراج و گزینش
اسناد با مشكلات زیادی مواجه بود . در بررسی حجم زیادی از اسناد وقت زیادی
صرف شد و علاوه بر آن ، بخشی از اسناد مورد نظر ناخوانا بود . این امر به
ویژه در مورد گزارش‌هایی كه مآموران اطلاعاتی و امنیتی از برخی وقایع ارائه
داده‌اند ، بیشتر بود. این طرح در دو بخش تنظیم شده است ، یك بخش آن ،
مدخل پژوهشی است كه مشتمل بر سه فصل و یك نتیجه‌گیری می باشد و بخش دیگر ،
بخش اسناد است . این طرح همچنین دارای روزشمار وقایع و فهرست منابع و
تصاویر است . در مدخل پژوهشی ، فصل اول با عنوان برنامه‌ی اصلاحات رژیم
پهلوی دوم و واكنش روحانیون و وعاظ تنظیم شده است . در این فصل ، اهداف و
پیامدهای برنامه‌ی اصلاحات حكومت پهلوی ، رحلت آیت الله بروجردی و دخالت
حكومت در بحث مرجعیت ، واكنش‌های وعاظ و روحانیون در قبال برنامه‌ی اصلاحات
حكومت پهلوی و نیز مبارزه‌ی آنان با لایحه‌ی انجمن‌های ایالتی و ولایتی و
رفراندوم لوایح ششگانه مورد بررسی قرار گرفته است . در ادامه فعالیت
روحانیون و وعاظ در رمضان سال 41 ، تحریم عید نوروز سال 42 ، فاجعه‌ی
مدرسه‌ی فیضیه‌ی قم و واكنش‌های روحانیون و وعاظ در قبال آن فاجعه بررسی
شده است . فصل دوم به نقش روحانیون و وعاظ در قیام 15 خرداد و مخالفت با
لایحه‌ی كاپیتولاسیون اختصاص یافته است . در این فصل ، تحركات مجامع مذهبی و
وعاظ در آستانه‌ی ماه محرم 42 ، برنامه‌های ساواك برای كنترل وعاظ و
روحانیون و فعالیت آنان در دهه‌ی اول محرم 42 ، بازتاب دستگیری امام خمینی
در میان روحانیون و وعاظ و قیام 15 خرداد ، واقعه‌ی مسجد فیل مشهد ،
دستگیری هاشمی‌نژاد ، مبارزات روحانیون و وعاظ در سال‌های 42 و 43 و
طرح‌های ساواك برای كنترل فعالیت روحانیون در محرم 43 ، مواضع علما ،
روحانیون و وعاظ در قبال لایحه‌ی " كاپیتولاسیون " و تبعید امام خمینی
بررسی شده است . فصل سوم مدخل پژوهشی ، فعالیت‌های روحانیون و وعاظ و نیز
طرح‌ها و اقدامات ساواك برای كنترل مجالس و مجامع مذهبی از زمان تبعید امام
خمینی تا پاییز سال 57 را در بر می گیرد . در این فصل به تشكیل مجامع
مذهبی توسط روحانیون و وعاظ ، اطلاع رسانی پیام‌ها و مواضع امام خمینی ،
اعزام مبلغین به شهرستان‌ها و روستاها ، حفظ ارتباط با رهبری نهضت در دوران
تبعید ، انتقاد از وضعیت فرهنگی جامعه ، مخالفت با لایحه‌ی حمایت خانواده ،
مبارزه با نفوذ یهودیان و اسرائیل در مملكت ، شهادت محمدرضا سعیدی و شهادت
مصطفی خمینی ، قیام 19 دی قم ، قیام 29 بهمن تبریز و مبارزات وعاظ و
روحانیون در بهار و تابستان سال 57 پرداخته شده است. در مدخل پژوهشی ، سعی
بر آن بوده است كه ابتدا زمینه‌های رویارویی روحانیون و وعاظ با حكومت
پهلوی بررسی شود و سپس با تكیه بر موضوعاتی همچون ، لایحه‌ی انجمن‌های
ایالتی و ولایتی و رفراندوم لوایح ششگانه ، نقش وعاظ و روحانیون مساجد در
برخورد با برنامه‌ی اصلاحات حكومت پهلوی مورد بررسی قرار گیرد. در این
زمینه ، با ذكر مستنداتی از موضع‌گیری های علمای روحانی و به ویژه امام
خمینی در قبال برنامه‌های حكومت پهلوی ، به ارتباط روحانیون و وعاظ با
رهبری نهضت و مجامع و مراكز مذهبی پرداخته شده و در خلال آن ، تلاش حكومت
پهلوی برای به سكوت كشانده حوزه‌ها ، علمای روحانی ، روحانیون و وعاظ هم
مدنظر قرار گرفته است . در مورد برخی از شخصیت‌های روحانی كه به وعظ می
پرداختند نظیر ، حجت‌الاسلام فلسفی و حاج شیخ عباسعلی اسلامی به خاطر نقش
ویژه‌ای كه در برخی مقاطع در پیشبرد و تداوم مبارزات داشته‌اند ، عناوین
جداگانه‌ای اختصاص یافته و در آن به نقش آنان در گستردگی مخالفت با لایحه‌ی
انجمن‌های ایالتی و ولایتی و رفراندوم لوایح ششگانه و مخالفت با سیستم
آموزشی حكومت پهلوی پرداخته شده است . در مراحل بعدی ، بهره‌برداری
روحانیون و وعاظ از مناسبت‌های مذهبی با هدف تداوم مبارزات مورد بررسی قرار
گرفته و برخی مناسبت‌ها و حوادث نظیر واقعه‌ی مدرسه‌ی فیضیه و محرم سال 42
كه در آن وعاظ و روحانیون مساجد از همه‌ی ظرفیت‌های موجود برای تداوم نهضت
و عمومی كردن مخالفت‌ها ، نقش اساسی ایفا كرده‌اند مورد تأكید قرار گرفته
اند . تكیه بر چنین حوادث و مناسبت هایی به جهت تأثیر بسیار جدی آنها بر
روند مبارزات نهضت اسلامی بوده و در این طرح به عنوان سرفصل‌های حساس نهضت
اسلامی مورد توجه قرار گرفته اند . در دیگر بخش‌های مدخل پژوهشی ، طرح‌ها ،
روش‌ها و تاكتیك های ساواك و دستگاه شهربانی حكومت پهلوی برای كنترل
فعالیت روحانیون و وعاظ بررسی شده و در آن دوره‌های فشار و شدت كنترل و
برقراری شرایط سنگین برای وعاظ و روحانیون در انجام فعالیت‌ها بازشناسی شده
است . علاوه بر آن به اهمیت تداوم ارتباط با رهبری نهضت در دوران تبعید و
نقش شخصیت‌هایی همچون حجت‌الاسلام محمدرضا سعیدی كه جان خود را بر سر
ادامه‌ی مبارزه با حكومت پهلوی فدا كردند ، مورد توجه كافی قرار گرفته و
گفتارهایی به این گونه مباحث اختصاص یافته است . در مجموع در مدخل پژوهشی ،
سعی بر این بوده كه نقش و اهمیت وعاظ و روحانیون مساجد در تداوم و تشدید
مبارزه علیه حكومت پهلوی و روش‌های خشن و بی رحمانه‌ی دستگاه‌های اطلاعاتی و
امنیتی حكومت پهلوی در قبال این مبارزان بررسی شود و از آنجا كه وعاظ و
روحانیون خود جزئی از بدنه‌ی اصلی نهضت اسلامی بوده‌اند و بسیاری از وقایع
كه در تداوم مبارزات نقش اساسی داشته‌اند به واسطه‌ی فعالیت آنان رقم خورده
است پرداختن به مبارزات آنان ، بدون بررسی سرفصل‌های تاریخ نهضت امام
خمینی میسر نبوده است ، از همین رو ، برخی از عناوین فصل‌های مدخل پژوهشی
با توجه به وقایع و سرفصل‌های نهضت امام خمینی نامگذاری شد و در قالب آن ،
فعالیت روحانیون و وعاظ بررسی شده است . در بخش اسناد ، گزیده‌هایی از
اسناد مربوط به فعالیت‌ها وعاظ و روحانیون مساجد آمده است . همه‌ی اسناد ،
مربوط به آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی است و در استخراج و گزینش اسناد
دقت كافی صورت گرفته است تا اسنادی كه برای این مجموعه انتخاب می شوند ،
روند كلی مبارزات وعاظ و روحانیون را به نمایش بگذارند و در عین حال ، روند
كلی نهضت امام خمینی را نیز نشان دهد . برای همه‌ی اسناد انتخاب شده ،
فهرست موضوعی تهیه شده كه این فهرست در ابتدای بخش اسناد قرار گرفته است .
برخی از اسناد دست نویس ، بازنویسی شده‌اند. در بازنویسی این دسته از اسناد
دقت كافی صورت گرفته و از حدس و گمان استفاده نشده است . در جایی كه متن
سند قابل خواندن نبوده ، عبارت [ناخوانا] گذاشته شده است . فقط متن
بازنویسی چاپ می‌شود . اسناد به ترتیب تاریخ قرار گرفته‌اند و در مورد برخی
وقایع كه مأموران مختلف اطلاعاتی و امنیتی ، گزارش‌های متعددی از آن ارائه
داده‌اند ، گزارش‌هایی مورد استفاده قرار گرفته‌اند كه كلیت موضوع را قید
كرده‌اند.
