شكلگیری ساواك بهعنوان گامی در جهت تحكیم پایههای حكومت پهلوی، از
جمله مباحثی است كه میتوان براساس آن مقولهی «امنیت و چالشهای پیش روی
حكومت پهلوی» را طی دو دههی آخر عمر آن حكومت مورد تجزیه و تحلیل قرار
داد. یكی از جنبههای این مبحث، تلاش ساواك برای درهم شكستن مقاومت مخالفان
و در بسیاری از موارد حذف فیزیكی آنها با استفاده از روشهای خشن و
آزاردهنده است. بهرهگیری بازجوهای ساواك از روشهای مختلف برای آزار جسمی و
روحی متهمان و گرفتن اعتراف از آنها، عموماً با عنوان «شكنجه» شناخته
میشود. شكنجه فرآیندی دوسویه است كه در یك سوی آن انسانی در بند و بیدفاع
و معمولاً آرمانخواه قرار گرفته و در سوی دیگر مأموری خشن و مطیعِ مقررات
كه جز به گرفتن نتیجه از كارش ـ یعنی اعترافگرفتن از متهم ـ به چیزی
نمیاندیشد و در بهكارگیری ابزارها و روشهای مختلف برای آزار متهم،
محدودیتی در كار خود نمیبیند. در پژوهش حاضر روند شكلگیری ساواك و موضوع
شكنجه در مقاطع زمانی مختلف فعالیت آن سازمان، براساس اسناد موجود در آرشیو
مركز اسناد انقلاب اسلامی و خاطرات مستند، مورد بررسی قرار گرفته است. در
بررسی موضوع شكنجه، استفاده از اسناد در اولویت قرار گرفته و خلأ موجود در
اسناد با كمك منابع و مآخذ معتبر رفع شده است. سعی بر آن بوده كه در ارتباط
با اطلاعات موجود در اسناد، نمونههایی از خاطرات كسانی كه مورد شكنجه
واقع شدهاند و نیز از گزارشهایی كه از طرق مختلف به ناظران خارجی تسلیم
شده و در منابع آنها به چاپ رسیده، استفاده شود. در مورد مقطع زمانی تأسیس
ساواك تا اواخر دههی چهل كه در اسناد كمتر مورد توجه قرار گرفته، از منابع
و مآخذ معتبر استفاده شده است. پژوهش حاضر در دو بخش تنظیم شده است: بخش
اول مدخل پژوهشی و بخش دوم اسناد. مدخل پژوهشی به چهار فصل تقسیم شده است:
فصل اول با عنوان امنیت داخلی پیش از تأسیس ساواك، نگاهی گذرا به مقولهی
امنیت داخلی از دورهی رضاشاه تا كودتای 28 مرداد دارد و نیز شكنجه در
دورهی حاكمیت فرمانداری نظامی را بررسی میكند. در فصل دوم قانون تشكیل
ساواك، نقش سیا و موساد در شكلگیری و تداوم فعالیت ساواك از جنبههای
مختلف بررسی شده است. در فصل سوم با عنوان ساختار و تشكیلات ساواك، به
ساختار كلی ساواك از نظر سازمان داخلی آن، جایگاه ساواك در تشكیلات دولتی و
نفوذ آن در ادارات و نهادهای دولتی پرداخته شده است. در ادامهی همین بخش،
وظایف، اختیارات و نحوهی فعالیت اداره كل اول، اداره كل دوم، اداره كل
سوم و بخشها و ادارات تابعهی آن و تغییر و تحولات هركدام بررسی شده است.
فصل چهارم با عنوان شكنجه در ساواك، بیشترین حجم مدخل پژوهشی را در برگرفته
است. در این فصل شكنجه در دوران ریاست بختیار، بازجویی و شكنجه در دوران
ریاست پاكروان و مقایسهی آن با دورهی پیشین و نیز تغییر و تحولات صورت
گرفته در بازجویی و شكنجهی متهمان از آغاز ریاست نصیری بر ساواك تا تشكیل
كمیتهی اوین بررسی شده است. در ادامهی این فصل شكنجه در كمیتهی اوین و
كمیتهی قزلقلعه، زمینهها و چگونگی شكلگیری كمیتهی مشترك ضدخرابكاری،
شیوهی فعالیت كمیتهی مشترك، نقش و جایگاه بازجوها و سربازجوها در تشكیلات
كمیتهی مشترك و در چرخهی كار آن كمیته بررسی شده است و چند تن از
بازجوهای معروف معرفی شدهاند. روشها و ابزارهای شكنجه در كمیتهی مشترك و
تشریح نمونههایی از شكنجههای اعمال شده در آن كمیته از دیگر مباحث این
فصل است. در بخش اسناد گزیدهای از اسناد مربوط به ساختار و تشكیلات ساواك،
اعزام مأموران ساواك به آمریكا و اسرائیل برای طی دورههای آموزشی در
سازمان سیا و موساد، سلسله مراتب ساواك و تغییر و تحولات داخلی آن سازمان،
شیوههای بازجویی، روشهای مختلف شكنجه و ابزارهای مورد استفاده در شكنجه،
شكلگیری كمیتهی مشترك و نحوهی عملكرد واحدهای تابعهی آن و مستنداتی از
افراد شكنجه شده، قرار گرفته است. تمامی اسناد از آرشیو مركز اسناد انقلاب
اسلامی انتخاب شده است. در استخراج و گزینش اسناد سعی شده است اسنادی كه
بیشترین حجم اطلاعات در مورد موضوع را دارند، انتخاب شوند.