پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی- امین خدابخشی؛ در صفحات تاریخ معاصر ایران، نمونه‌های فراوانی وجود دارد که نشانگر پیوند عمیق مردم ایران با مراجع و علمای مبارز است. مردم گاه با فتوای علما و گاه بدون دریافت دستور از آنها، به طور خودجوش وارد میدان می‌شدند تا حمایت خود را از آنان اعلام کنند.
در این میان، برخی از علما و مراجع به اندازه‌ای مورد پذیرش و احترام مردم بودند که در هنگام عزیمت آنان به ایران، اقشار مختلف مردم به منظور استقبال از آنها صف می‌کشیدند. به ویژه اگر در کارنامه این علما، مبارزه با استعمار و استکبار نیز وجود داشت، ابراز علاقه مردم به آنها هم بیشتر نمایان می‌شد.
استقبال مردم ایران از آیت‌الله خالصی‌زاده در سال 1301، میزبانی مردم ایران از علمای تبعیدی نجف در سال 1302، استقبال مردم قم از آیت‌الله بروجردی و نیز ورود آیت‌الله کاشانی به ایران در سال 1329 در میان استقبال کم‌نظیر مردم، همگی نشانگر همبستگی و پیوند مردم ایران با مراجع و علمای مبارز بود. اما بدون تردید، بزرگ‌ترین استقبال تاریخ در 12 بهمن 1357 صورت گرفت و در این روز مردم از سراسر کشور خود را به تهران رساندند تا در مراسم استقبال از امام خمینی شرکت کنند.
این نوشتار، مروری بر استقبال‌های تاریخی مردم ایران از علما، از سال 1301 تا 1357 خواهد داشت.
استقبال مردم ایران از آیت‌الله خالصی‌زاده
در شهریورماه 1301 شمسی، آیت‌الله شیخ محمد خالصی‌زاده، به دستور مقامات انگلیسی و دولت عراق به دلیل مخالفتش با قیمومیت انگلیس بر عراق، پس از یک مبارزه طولانی، همراه با سیدمحمد صدر، از طریق خانقین و قصرشیرین به ایران تبعید شدند. ورود آنها به ایران، با استقبال علما و مردم مواجه شد.
آیت‌الله خالصی‌زاده پس از ورود به کرمانشاه و توقفی کوتاه در آن شهر، راهی تهران شد. در مسیر، به محض ورود به کرج گروهی از اصناف و طبقات مختلف مردم به استقبال او آمدند و هنگام ورود به تهران نیز مورد استقبال مردم، علما و طلاب قرار گرفت.
پس از این استقبال، آیت‌الله خالصی‌زاده در میان جمعیت استقبال‌کننده، وارد خانه سیدعلی بهبهانی شد و در حضور جمعیت کثیری از طبقات مختلف مردم که برای دیدار و استقبال از او آمده بودند، شروع به سخنرانی کرد. او سپس عازم قم شد و در طول مسیر نیز همچنان مورد استقبال مردم قرار گرفت.
در سندی به تاریخ 31 مهر 1301، حکومت قم و خلجستان درباره استقبال از آیت‌الله خالصی‌زاده گزارش داد: «سه‌شنبه، دیروز تا دلیجان به استقبال حضرت آیت‌الله خالصی‌زاده دامت برکاته رفته، سرانجام دم صبح امروز آیت‌الله وارد دلیجان شدند و تا یک ساعت به غروب با نهایت تجلیل و احترام از طرف عموم طبقات اهالی شهر، به سلامتی وارد قم شدند.»[1]
استقبال مردم ایران از علمای نجف در سال 1302
در سال 1302 شمسی، اقدامات ملک فیصل (فرزند شریف حسین) که از طرف انگلیسی‌ها به سلطنت عراق گماشته شده و پیمان بریتانیا-عراق را تصویب کرده بود، با مخالفت شدید علمای نجف مواجه شد.
در این زمان، مرجعیت شیعه شدیدا به مبارزه علیه سلطه انگلیس مشغول بود؛ لذا دولت عراق با کمک انگلیسی‌ها تبلیغات وسیعی علیه روحانیت شیعه آغاز و زمینه تبعید آنان را فراهم کرد. بر این اساس، گروهی از علما به حجاز و گروهی دیگر به ایران تبعید شدند که در بین علمای تبعیدی به ایران نام آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی، آیت‌الله محمدحسین نائینی و آیت‌الله میرزا علی شهرستانی دیده می‌شد.[2]
بر این اساس روز 6 تيرماه 1302شمسی برابر با ذی‌قعده 1341 قمری، آیات نائینی و اصفهانی از نجف وارد كربلا شدند تا به سمت ایران حرکت کنند. كنسول ايران در نجف، یک روز قبل، حرکت علما به سمت ایران را اطلاع داده بود.
گروهی از مردم برای نشان دادن شدت خشم خود از سلطه انگلیس و حمایتشان از علما، برای استقبال از آنها به طرف كرمانشاه رفتند. از طرف دولت هم حكيم‌الدوله، وزير معارف و یکی از شاهزاده‌ها، عازم استقبال از علما شدند.
سرانجام علمای تبعيدی در میان استقبال کم نظیر مردم ایران وارد قم شده و با استقبال آیت‌الله عبدالكريم حائری يزدی، مؤسس حوزه علميه و روحانیون قم مواجه شدند و پس از شش ماه مجددا به عراق بازگشتند.[4]
استقبال مردم از آیت‌الله بروجردی هنگام ورود به قم
پس از رحلت آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزه علمیه قم در سال 1315 شمسی، مسئولیت اداره حوزه بر عهده سه تن از مراجع بزرگ عصر، سید محمدتقی خوانساری، سید محمد حجت کوه کمره‌ای و سید صدرالدین صدر قرار گرفت. اما در همین زمان از طرف علما و مردم درخواست‌های زیادی مبنی بر حضور آیت‌الله بروجردی در قم شد. تا اینکه در سال 1323 در پی بیماری آیت‌الله بروجردی و بستری شدن او در یکی از بیمارستان‌های شهرری، این درخواست بیشتر شد و متعاقب این درخواست‌ها ایشان پذیرفت موقتاً به قم برود. بنابراین بعد از مرخص شدن از بیمارستان، با همراهی چند تن از علما از جمله امام خمینی، از شهرری به سوی قم حرکت کرد.
با انتشار خبر حرکت آیت‌الله بروجردی به سمت قم، علمایی چون آیت‌الله حجت کوه کمره‌ای، آیت‌الله صدر، آیت‌الله خوانساری و آیت‌الله فیض به همراه جمع کثیری از مردم قم، با پای پیاده یا با وسیله نقلیه، تا پل عسگری که در آن زمان بیرون از شهر واقع شده بود، به استقبال آیت‌الله بروجردی رفتند.
براساس برخی از گزارش‌ها، گروهی از مردم تا روستای علی‌آباد، واقع در 10 فرسخی جاده قدیم قم-تهران به استقبال آیت‌الله بروجردی رفته، اصحاب و شاگردان مراجع ثلاث نیز در ایستگاه‌های متعددی در طول جاده قم-تهران مستقر شده بودند. علاوه بر این، تعداد زیادی از روحانیون و مردم نیز در ورودی شهر برای استقبال از ایشان تجمع کرده بودند.
سرانجام آیت‌الله‌العظمی بروجردی عصر روز پنجشنبه 26 محرم 1364 قمری معادل با 21 دی 1323، در میان استقبال باشکوه مراجع ثلاث، علما، فضلا، طلاب و مردم، وارد شهر قم شد.[5]
استقبال مردم از آیت‌الله کاشانی
آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی، از علمای مبارز و رهبران نهضت ملی نفت ایران، در 17 بهمن 1327، بازداشت و به قلعه فلک‌الافلاک خرم‌آباد تبعید شد. رژیم پهلوی سپس به این بهانه که آیت‌الله کاشانی در ترور محمدرضا پهلوی در نیمه بهمن‌ماه نقش داشته است، وی را به بیروت در لبنان تبعید کرد.[6]
بعد از گذشت بیش از یک سال از تبعید آیت‌الله کاشانی، مردم ایران، بازار و اصناف، طی تلگراف‌های متعددی خواستار بازگشت وی به کشور شدند تا اینکه سرانجام آیت‌الله کاشانی بعد از یک سال و چهار ماه تبعید، در روز 20 خردادماه 1329 در میان استقبال اقشار مختلف مردم به ایران بازگشت.
در روز ورود آیت‌الله کاشانی به ایران، مردم از اطراف تهران خود را به پایتخت رسانده و گروهی نیز به فرودگاه رفته بودند. در یكی از گزارش‌های وزارت جنگ به تاریخ 20 خرداد 1329، درباره حضور اقشار مختلف مردم در مراسم استقبال از آیت‌الله کاشانی در فرودگاه آمده است: «...دستجات مختلف كسبه، علما، تجار، محصلین، دستجات اصناف، طلاب، جمعی از وكلای مجلس، عده‌ای از مدیران جراید، نمایندگان شهرستان‌ها، اشخاص متفرقه و كارمندان به تدریج وارد فرودگاه مهرآباد شدند.»
براساس گزارش وزارت جنگ، «كثرت جمعیت كه تا ساعت ورود هواپیما هر لحظه در حال تزاید بود، حدود 12 هزار نفر تخمین زده می‌شود كه این عده با سواری، كامیون، اتوبوس، دوچرخه و موتور خود را به فرودگاه رسانده و هر صنف و اصناف و اتحادیه، تعدادی اتوبوس جهت اعضای خود كرایه كرده بودند.» این گزارش ادامه می‌دهد: «کثرت جمعیت تا اندازه‌ای مقررات داخلی فرودگاه را شکسته و مأمورین انتظامی شهربانی قادر به حفظ انتظامات نبودند.»
به نقل از همین گزارش، «رقم‌های مختلفی بیانیه و عكس‌های [آیت‌الله] كاشانی توسط دستجات مختلف توزیع می‌شد. ساعت 4:45 هواپیما به زمین نشست و كاشانی از هواپیما خارج شد. 12 نفر از منتخبان به استقبال رفتند و پس از خیرمقدم، كاشانی در اتومبیل بیوک آسمانی رنگ سوار شد... و به سمت شهر حرکت کرد.»
بنابر شواهد موجود حتی اقلیت‌های مذهبی هم در این استقبال شركت كرده بودند. شرکت مردم در مراسم استقبال آنقدر وسیع بود که از فرودگاه مهرآباد تا پامنار، منزل آیت‌الله کاشانی، جمعیت متصل در انتظار ورود ایشان بودند و اتومبیل حامل آیت‌الله در طول مسیر به كندی و با فشار جمعیت حركت می‌كرد.[7]
در ادامه گزارش وزارت جنگ آمده است: «ساعت 7:45 كاشانی به منزل رسید. جمعیت به قدری زیاد بود كه ورود همه آنها به آنجا میسر نبود. عده‌ای از روحانیون و وکلای مجلس و جبهه ملی نیز در بیرون از منزل ایستاده و منتظر بودند. مراسم استقبال با ورود ایشان و جمعی در حدود 150 نفر از مشایعین به منزل به پایان رسید. ازدحام مجتمعین در پامنار تا منزل کاشانی هنوز هنوز ادامه دارد... در پامنار جمعیت بی‌شماری در انتظار ورود بوده و رفته رفته جمعیت رو به تزاید گذاشته و پاسبانان به‌طور کلی از عهده حفظ نظم بر نمی‌آمدند.»[8]
عظیم‌ترین استقبال تاریخ در سال 1357
استقبال از امام خمینی در 12 بهمن 1357، بدون شک عظیم‌ترین استقبال تاریخ بود. هرچند مردم در مراسم استقبال از علمای دیگر نیز، به طور گسترده شرکت کرده بودند، اما ورود امام خمینی به ایران آن‌چنان مهم بود که مردم از مدت‌ها قبل برای ورود ایشان برنامه‌ریزی کرده بودند. این موضوع نه تنها در تهران، که میزبان امام خمینی محسوب می‌شد، بلکه در سایر شهرستان‌ها و استان‌ها نیز جریان داشت. (بیشتر بخوانید)
بنابراین از مدت‌ها قبل از ورود امام به کشور، مشخص بود که مردم استقبال باشکوهی از ایشان به عمل خواهند آورد. لذا در 30 دی‌ماه به منظور ساماندهی امور مربوط به استقبال و نیز تامین نظم و امنیت مراسم، کمیته‌ای با عنوان "کمیته استقبال از امام خمینی" تاسیس شد. تا اینکه لحظه موعود فرارسید و امام خمینی در 12 بهمن‌ماه به ایران بازگشت.
براساس گزارش روزنامه اطلاعات در روز پنجشنبه 12 بهمن، گروه‌های مختلف مردم برای استقبال از امام خمینی در فرودگاه مهرآباد حاضر شده بودند که عبارت بودند از: «روحانیون و طلاب، برادران اهل تسنن، اقلیت‌های مذهبی، احزاب و جمعیت‌های سیاسی، استادان دانشگاه، قضات و حقوق‌دانان، جمعیت حقوق بشر، کارکنان بخش‌های خصوصی و نمایندگان شهرستان‌ها، سندیکاهای مشترک صنایع نفت، دهقانان، کارگران، معلمان، بازرگانان و اصناف و ...»
در روز ورود امام به کشور، شادی وصف ناپذیری سرتاسر ایران را فراگرفته بود. در تهران، خانه‌هایی که در مسیر استقبال قرار داشتند از مردم پذیرایی می‌کردند، غذا می‌دادند و شربت و شیرینی پخش می‌کردند و عطر اسفند سرتاسر خیابان را معطر کرده بود. از اول صبح، میلیون‌ها نفر در طول 33 کیلومتر در دو طرف خیابان‌های مسیر امام خمینی ایستاده بودند.[9]
بهشت زهرا، نخستین جایی بود که امام خمینی پس از بازگشت به کشور به آنجا رفتند اما به علت حضور میلیونی مردم، انتقال ایشان به سختی صورت گرفت.
محسن رفیق دوست در خاطرات خود درباره حضور گسترده مردم در روز استقبال از امام می‌گوید: «در طول مسیر از فرودگاه تا بهشت زهرا امام
آرام در ماشین نشسته بودند، در حالی که لبخند محبت آمیز بر لبانشان بود مدام به
احساسات مردم با لبخند و تکان دادن دست پاسخ می‌دادند... وقتی به دانشگاه تهران
نزدیک شدیم جمعیت متراکم بود و ازدحامشان بیشتر... در جلوی دانشگاه تهران تراکم
جمعیت به حدی بود که اصلا ماشین روی دست مردم بود و در اثر فشار مردم به چپ و راست
می‌رفت...»
محسن رفیق دوست در ادامه خاطرات خود درباره حضور میلیونی مردم در مراسم استقبال حضرت امام می‌گوید: «در طول مسیر، هیچ‌جا جمعیت کم نمی‌شد و من تخمین می‌زنم که بین 6 تا 8 میلیون نفر در این مسیر 34 کیلومتری از امام استقبال می‌کردند... وقتی به بهشت زهرا رسیدیم، دیگر در آنجا مردم گاهی خودشان ماشین را حرکت می‌دادند و فرمان گاهی از دستم خارج می‌شد... در همان حال با هماهنگی‌ای که از قبل صورت گرفت، هلی‌کوپتر نزدیک بلیزر آمد ولی چون ماشین خاموش شده بود، فشار مردم آن را از هلی‌کوپتر دور می‌کرد تا اینکه عده‌ای از جوانان یا علی گویان ماشین را بلند کرده و نزدیک هلی‌کوپتر گذاشتند...»[10]
حجت‌الاسلام علی‌اکبر ناطق‌نوری نیز در خاطرات
خود درباره حضور میلیونی مردم در این روز تاریخی می‌گوید: «به خیابان
ولیعصر و امیریه که آمدیم مردم تمام خیابان‌ها را آب و جارو کرده و گل چیده
بودند. بعضی از جوانان از فرودگاه تا بهشت زهرا دستشان به ماشین امام بود و فریاد
می‌کشیدند... ماشین امام در میان جمعیت دیده نمی‌شد. این همه نیرو که کمیته
استقبال سازماندهی کرده بودند، به کار نیامد. اصلا ماشینی در کار نبود. کوهی از
آدم بود که همدیگر را هل می‌دادند...»
سیل جمعیت تا بهشت زهرا آمد. گروهی حتی از شب قبل آنجا حضور داشتند. براساس گزارش روزنامه اطلاعات، «گروه‌های وسیعی از مردم دیشب و از نخستین ساعات بامداد در بهشت‌زهرا جمع‌شده‌اند و سیل جمعیت همچنان به سوی این مکان روان است... جمعیت که در بهشت زهرا گرد آمده، به صدها هزار نفر بالغ می‌شوند و هر لحظه نیز گروه‌های بیشتری به این جمعیت افزود می‌گردد.... دسته‌های متعدد مردم با پای پیاده به سوی بهشت زهرا راه افتاده‌اند و سرود خوانان پیش می‌روند...»[11]
سیل استقبال مردم از امام خمینی تا روزهای بعد نیز همچنان ادامه داشت. روزنامه اطلاعات در روز 14 بهمن 1357 در مورد ادامه استقبال مردم از امام نوشت: «امروز هم مشتاقان زیارت امام خمینی از نخستین ساعات بامداد در اطراف محل اقامت امام اجتماع کردند. کوچه‌ها و خیابان‌های اطراف محل اقامت امام به شعاع یک کیلومتر از جمعیت موج می‌زند.»[12].
همچنین براساس اسناد، گزارش‌ها و روایات، مردم استان‌ها و شهرهای دیگر که به هر دلیلی نتوانسته بودند به منظور استقبال از امام خمینی به تهران بیایند، در شهرهای خود به جشن و سرور پرداختند. بدین ترتیب، عظیم‌ترین استقبال تاریخ در بهمن 57 رقم خورد.
پی‌نوشت‌ها:
1- مبارزات آیت‌الله شیخ محمد خالصی‌زاده به روایت اسناد. مرکز اسناد انقلاب اسلامی.ص 67
2-حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله حسینیان، چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 546.
3-پیشین، ص 546.
4-پیشین، ص 546.
5- شکوه شیعه، سیری در زندگانی و فعالیت‌های آیت‌الله العظمی بروجردی. محمدرضا تمری. مرکز اسناد انقلاب اسلامی. ص 67
6- روحانی مبارز، آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد.ج1. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. 1379. ص 19
7- دولت مستعجل: دکتر محمد مصدق - آیت‌الله کاشانی. محمود شروین. انتشارات علمی. 1374. ص 111
8- روحانی مبارز، آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی به روایت اسناد.ج1. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات. 1379. صص 102 - 106
9- حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله حسینیان، یک سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 810.
10- خاطرات محسن رفیق دوست، داوود قاسم‌پور. مرکز اسناد انقلاب اسلامی.1353. صص 144-146
11- روزنامه اطلاعات. پنجشنبه 12 بهمن ماه 1357. 1357. شماره 15774. ص 8
12- اطلاعات. شنبه 14 بهمن 1357. شماره 15775. ص 2
