پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ آیت‌الله حاج میرزا علی مشکینی از جمله شخصیت‌هایی است که در طول دوران حیات خود و در جایگاه یکی از مسئولان جمهوری اسلامی، اسوه و الگویی اخلاقی محسوب می‌شد.
رفتار و منش او به ویژه در جایگاه ریاست مجلس خبرگان رهبری، نمودی از ارزش‌های دهه 60 بود. مردم‌داری، ایمان، اهتمام به خدمت، ساده زیستی، زهد و تقوا، تواضع و ... مولفه‌هایی است که در رفتار و کردار آیت‌الله علی مشکینی نمود علنی یافته بود.
همزمان با سالروز درگذشت این فقیه ربانی در 8 مردادماه 1386، نوشتار پیش‌رو، مروری خواهد داشت بر خصوصیات اخلاقی آیت‌الله مشکینی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان یکی از مسئولین رده بالای نظام جمهوری اسلامی، در جایگاه ریاست مجلس خبرگان رهبری قرار داشت.
ساده زیستی و زی‌طلبگی
آیت‌الله مشکینی، در قلمروی اخلاق نقش اثرگذاری در میان شاگردان خود داشت و همواره چون زاهدی وارسته، زی طلبگی خود را حفظ می‌کرد.
آیت‌الله مهدوی کنی درباره ساده زیستی آیت‌الله مشکینی می‌گوید: «ایشان در زمستان که در قم تدریس می‌کردند با همان عبای نازک می‌آمدند. گاهی ما از دوستانی که به ایشان نزدیک‌تر بودند سوال می‌کردیم که آیا ایشان عبا ندارند؟ آنها پاسخ می‌دادند: نه این که نداشته باشند، گاهی برای ایشان عبا می‌آورند و ایشان به طلبه دیگری که عبا ندارد می‌دهند و همان عبای تابستانی را در زمستان می‌پوشند.»
حجت‌الاسلام محمدی گلپایگانی، ضمن روایت خاطره‌ای، به گوشه‌ای دیگر از روحیات ساده‌زیستی آیت‌الله مشکینی اشاره می‌کند و می‌گوید: «زمانی که ایشان مهمان ما بودند، وقتی برایشان رختخواب پهن می‌کردیم ایشان می‌گفتند: اینها را جمع کن. می‌گفتم: چرا؟ گفتند: با این تشک نرمی که زیر من پهن می‌کنید خواب من سنگین می‌شود و شب آن توفیقی را که باید داشته باشم که زود بیدار شوم ندارم. من عادت ندارم و روی زمین می‌خوابم...»
به شهادت اطرافیان، آیت‌الله مشکینی تا آخرین روزهای عمر خود ساده‌زیستی را رعایت می‌کرد. غذاهایی که می‌خورد بسیار ساده بود و به اذعان نزدیکان، غذاهایی می‌خورد که شاید کمتر کسی حاضر به تناول آنها می‌شد. اغلب اوقات غذای او نان و ماست یا هویج بود.
حاج رشید نوری، یکی از دوستان آیت‌الله مشکینی با اشاره به سبک زندگی ساده وی می‌گوید: «سادگی اولین خصوصیت در رفتار و اعمال ایشان بود. غذایش خیلی کم و ساده بود. تنها چیزی که از غذایش دیدم نصف بشقاب فرنی و خرما بود و زندگی طلبگی ایشان، چه آن زمان که طلبه ساده بود و چه آن زمان که رئیس مجلس خبرگان بود فرقی نکرد...»
آیت‌الله مشکینی در کل عمر خود، شاید هیچگاه لباس درجه یک نپوشید و لباسش درجه دو و سه یا دست دوم بود. وی همواره این نوع سبک زندگی را به دیگران هم توصیه و سفارش می‌کرد. به گفته حجت‌الاسلام شیخ ابوذر بیدار: «ایشان همیشه طلبه‌ها ا به ساده پوشیدن، کم خوردن و قناعت کردن دعوت می‌کرد و این سلوک او درس آموزنده‌ای برای ما طلبه‌های جوان بود.»
بی‌توجهی به مال دنیا
حجت‌الاسلام محسن قرائتی درباره عدم توجه آیت‌الله مشکینی به مال دنیا می‌گوید: «آیت‌الله مشکینی می‌گفت: وقتی ما طلبه بودیم به هم‌اتاقی‌هایمان می‌گفتیم که هرکس هرچقدر پول دارد زیر فرش بگذارد و نپرسیم که پول برای چه کسی است و چقدر است. هر که هرچقدر نیاز دارد از زیر فرش بردارد.»
او ادامه می‌دهد: «ما هم خواستیم این کار را تقلید کنیم و چند ماه هم این کار را کردیم. به هم اتاقی‌هایمان گفتیم هر کس که پول دارد زیر فرش بگذارد و هر کس هم نیاز دارد از زیر فرش بردارد. اما فرق ما با آیت‌الله مشکینی این بود که او مدت طولانی این کار را کرد ولی ما دو سه ماه بیشتر دوام نیاوردیم.»
آیت‌الله محمدی ری‌شهری نیز در این رابطه می‌گوید: «انسان وقتی با ایشان بود احساس می‌کرد که اصلا به مسائل مادی علاقه ندارند و معنویت سراسر وجود ایشان را فرا گرفته بود. یک بار صحبتی بین من و ایشان بود که فرمودند من حاضرم همه آنچه را که دارم با یک ریال با تو معامله کنم. حتی می‌گفتند: اگر کسی از چیزی که دارم (حالا ایشان چیز زیادی هم نداشت) بدزدد من راضی هستم. ولی این مطلب را با کسی مطرح نمی‌کنم چون اگر بگویم که راضی هستم هر چه کتاب هم دارم می برند.»
توجه به عبادت و تهجد
آیت‌الله مشکینی توجه خاصی به عبادت داشت و همواره در این راستا اهتمام می‌ورزید. او همواره نوافل، حتی نافله نماز ظهر و عصر را که معمولا کمتر خوانده می‌شود هم به جا می‌آورد.
حاج رشید نوری می‌گوید: «در ایام ماه رمضان که آیت‌الله مشکینی در خانه ما می‌ماند، هر شب که بیدار می‌شدم او را بیدار و ایستاده به نماز می‌دیدم.»
حجت‌الاسلام فلاح‌زاده درباره خلوص آیت‌الله مشکینی در هنگام اقامه نماز می‌گوید: «ایشان کسالت داشتند. روزی قرار بود به اتفاق برادرم به ملاقاتشان برویم. وقتی رفتیم ایشان در سجده تعقیب نماز بودند. به ساعت نگاه کردم و دیدم ایشان 20 دقیقه در حال سجده بودند. این که قبل از آن هم چقدر در سجده بودند فقط خدا می‌داند.»
تواضع و فروتنی
یکی از خصوصیات دیگر آیت‌الله مشکینی فروتنی بود. وی که چه به لحاظ شغلی و چه به لحاظ علمی جایگاه رفیعی داشت و همواره کلاس درس او از جمله کلاس‌های شلوغ و پر جمعیت بود اما این موضوع باعث ایجاد غرور در وی نمی‌شد. همانطور که رهبر معظم انقلاب اسلامی در بخشی از پیام تسلیت به مناسبت رحلت آیت‌الله مشکینی فرمودند: «جایگاه رفیع او در نظام جمهوری اسلامی و ریاست مجلس خبرگان رهبری از آغاز تشکیل این مجلس که نشانه حرمت و مکانت او در چشم نخبگان و علمای بزرگ و اساتید مبرّز روحانی کشور است، هرگز نتوانست در تواضع و فروتنی او یا در زندگی زاهدانه و دامن پاک او کمترین خدشه‌ای وارد آورد...»
آیت‌الله مکارم شیرازی هم با اشاره به این خصوصیت آیت‌الله مشکینی می‌گوید: «ایشان فوق‌العاده آدم متواضعی بود. در میان ما معمول است که هر دیدی، بازدیدی دارد و اخلاقا و ادبا باید چنین باشد. بارها شد که ایشان به دیدن من آمد... اگر به مشهد می‌رفتم و ایشان با خبر می‌شد به دیدار من می‌آمد. با اینکه سن ایشان از من بیشتر بود و مردی محترم و از چهره‌های بارز انقلاب و روحانیت بود...»
به نقل از حجت‌الاسلام قرائتی: «طلبه‌ای بود که آیت‌الله مشکینی به او نامه می‌نوشت. ایشان در آخر نامه می‌نوشت: «قربان شما! علی مشکینی» من نگاه کردم و دیدم که این طلبه 20 سالش است و آقای مشکینی که 40 سال پیش هم "آیت‌الله" بود به یک جوان 20 ساله این جور می‌نویسد. این دلیل تواضع ایشان بود.»
دکتر علیرضا سعادت، پزشک معالج آیت‌الله مشکینی نیز درباره تواضع این عالم وارسته می‌گوید: «وقتی که وارد خانه ایشان می‌شدیم ایشان حتی جلوی پای ما می‌ایستاد. دست می‌دادند و روبوسی می‌کردیم و متواضعانه ما را در آغوش می‌گرفتند...»
زهد و تقوا
آیت‌الله مشکینی، نمود واقعی زهد و تقوا بود. او زاهدانه زندگی می‌کرد و این مولفه در رفتار و منش وی کاملا هویدا بود. چنان که آیت‌الله رضا استادی می‌گوید: «آیت‌الله مشکینی واقعا زاهد بودند؛ به دو معنی: هم از نظر داشتن زندگی ساده و بسیط و این که زی طلبگی حفظ شود و یکی دیگر که مهم‌تر است، این که کسی بتواند نسبت به مقامات اجتماعی زهد داشته باشد. چون ممکن است کسی در خانه زاهد باشد ولی نسبت به مقامات و مناصب نتواند آن طور خودداری کند. ایشان به معنی واقعی کلمه در هر دو جنبه زاهد بود... من که شاگرد ایشان بودم با ایشان که استادم بودند هر دو عضو جامعه مدرسین حوزه بودیم و این نشان دهنده زهد ایشان است و این که برای خودش مقامی قائل نبود.»
آیت‌الله نوری همدانی، در روز تشییع پیکر آیت‌الله مشکینی درباره خصوصیات اخلاقی وی گفت: «ایشان از جهت زهد و تقوا و اخلاق یک فرد جامع به شمار می‌رفت و می‌توان از آیت‌الله مشکینی به عنوان نمونه‌ای از تدین، تعهد، سیاست و اخلاق در جهان اسلام نام برد.»
اهتمام به خدمت به مردم
خدمت به مردم، در هر زمان و شرایطی برای آیت‌الله مشکینی اولویت داشت. این مهم در نخستین روزهای پیروزی انقلاب اسلامی در رفتار آیت‌الله مشکینی نمود داشت. حجت‌الاسلام فاکر به نقل از یکی از دوستانش در این رابطه خاطره‌ای روایت می‌کند. وی می‌گوید: «یکی از دوستان ما نقل می‌کرد که در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی یا چند روزی که به پیروزی انقلاب مانده بود، جوان‌های متدین در تهران دسته‌های مختلفی در مساجد تشکیل داده بودند. آنها شب‌ها در بعضی جاها به خاطر احتمال خطراتی که از ناحیه بعضی از باقی مانده‌های وابستگان رژیم پهلوی یا بعضی دزدها بود، کنترل امنیت محله‌های تهران را برعهده داشتند. آیت‌الله مشکینی که در نزدیکی یکی از این مساجد بودند، از این مسئله آگاه بودند. یک روز فرمودند: حالا که وظیفه این است که امنیت شهر توسط نیروهای مردمی حفظ شود من هم که کاری ندارم، شب‌ها همراه این جوان‌ها لباس می‌پوشم و در حفظ امنیت شهر شرکت می‌کنم. ایشان لباس پوشیده و به همراه این جوان‌ها که به منزله فرزندان ایشان محسوب می‌شدند به امنیت شهر کمک می‌کردند.»
عبدالرحیم جلایی درباره توجه آیت‌الله مشکینی به مردم و تلاش برای خدمت به آنها می‌گوید: «در تمام شهرها و روستاهایی که ایشان می‌رفتند هنوز می‌توان ساختمان‌ها و باقیات الصالحات ایشان را مشاهده کرد. حتی بعضی وقت‌ها که خودشان نمی‌توانستند بیایند، از طریق نامه، کاستی‌ها و مشکلات مردم و روستاها را برایمان می‌نوشتند و از ما می‌خواستند با کمک افراد متمکن شهر به آنها رسیدگی کنیم... در اوقاتی هم که خودشان حضور داشتند با ما همراه می‌شدند و به صورت مداوم به کار ساختمانی و بقیه کارهای جانبی آن سرکشی می‌کردند.»
حجت‌الاسلام‌والمسلمین انصاریان در آیین بزرگداشت و سوگواری رحلت فقیه مجاهد که روز 13 مرداد 1386 در حسینیه امام خمینی برگزار شد، به ویژگی‌های حسنه اخلاقی آیت‌الله مشکینی اشاره کرد و با تشریح اهمیت و نقش عوامل پنج‌گانه علم، عمل، تقوا، خدمت به مردم و قناعت در شکل‌گیری شخصیت انسان گفت: «آیت‌الله مشکینی عالمی بزرگوار بود که در تمام عمر با این پنج عامل زیست. آیت‌الله مشکینی موفق شد علم و عمل و تقوا و قناعت را در وجود و زوایای زندگی خود جاری سازد و در تمام عمر به بندگان خدا صادقانه خدمت کند.»
