پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ فروردین 1301، رخدادی مهم، سیر تاریخ ایران را دگرگون کرد. آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری با تاسیس حوزه علمیه قم، مسیری را ایجاد کرد که یکی از ثمرات آن، پیروزی انقلاب اسلامی بود. ایشان با برگزاری دروس خارج فقه و نیز با اعمال تدابیری ویژه در سامان دادن به امور حوزه، زمینه‌های مرکزیت یافتن آن را فراهم آورد؛ هم‌چنان که با آمدن اساتید بزرگ فقه، اصول، فلسفه و عرفان به قم نظیر حاج سید محمدتقی خوانساری، حاج سید ابوالحسن قزوینی و... حوزه علمیه رونق جدی گرفت.
در مورد علت تاسیس حوزه علمیه در قم به دست آيت‌الله حائری نظریات و سخنان بسیاری مطرح است. برخی از عوامل مؤثر دیگری که آن را در تأسیس حوزه علمیه در قم مؤثر می‌دانند، جلوگیری از انتشار افکار کمونیستی در ایران است و تشکیل چنین مرکزی را همچون سد بزرگی در برابر نشر و پیشروی این افکار تلقی کرده‌اند.
در مورد فعالیت کمونیست‌ها در ایران مقارن سال‌های تاسیس حوزه علميه قم و قبل از آن اسنادی در دست می‌باشد، لازم به ذکر است هر چند این اسناد اشاره‌ای به حوزه علميه قم ندارد ولی از جهت اینکه نمایانگر فعالیت کمونیست‌ها در آن دوران به شمار می‌رود حائز اهمیت است؛ شاید بتوان انعکاس فعالیت‌های کمونیستی در جامعه مسلمان ایرانی را در تکاپوهای بیشتر مذهبیون و روحانیون در برابر این اندیشه الحادی دانست. نخستین سند که در موضوع یاد شده در دست است مربوط به اولین فعالیت‌های بلشویکی در ایران می‌باشد؛ تاریخ این سند سال ۱۳۳۶ ه.ق (۱۲۹۷ ه. ش) را نشان می‌دهد یعنی درست ۴ سال قبل از تأسیس حوزه علمیه قم. این سند تلگرافی است از طرف حکومت گیلان به تهران که پرده از فعالیت‌های کمونیستی فردی به نام میرزا اسدالله غفارزاده اردبیلی در مقام رئيس فرقه عدالت برمی دارد.
سند دومی نیز مربوط به سال ۱۳۰۱ ه. ش در دست است که درست مقارن با سال تأسیس حوزه علمیه در قم می‌باشد، این سند نیز هر چند به مسئله حوزه اشاره‌ای ندارد اما از لحاظ تطبيق تاریخ این سند و تأسیس حوزه علمیه قم و نیز گسترده شدن فعالیت کمونیست‌ها قابل استناد می‌باشد و چندان بعید به نظر نمی‌رسد که این فعالیت‌ها در تحریک ذهنیت روحانیت مؤثر واقع شده و با تأسیس حوزه به مثابه یک مرکز دینی فعال به مقابله با این طرز تفکر بر خواسته باشند.
یکی دیگر از عوامل که برخی آن را از علل تشکیل حوزه قم تلقی می‌کنند مسأله مقابله با اقدامات رضاخان است، «رضاخان حالا که بر کار مسلط شده شروع کرده به خرابکاری‌ها و باید با او مقابله شود آن هم با تأسیس حوزه‌ای نیرومند در قم». اما این مطلب با واقعیت تاریخی چندان هم خوانی ندارد، چرا که سردار سپه با روحانیت برخوردهای متفاوتی داشته که مرحله اول آن زمان وزیر جنگی و ریاست وزرائی رضاخان بود، تاریخ دقیق دریافت حکم رئيس الوزرائی سردار سپه از احمدشاه قاجار سوم آبان‌ماه ۱۳۰۲ ه. ش بوده است. وی در این مرحله از قدرت که تا ۲۴ آذرماه ۱۳۰۴ ه. ش که تاریخ جلوس او بر تخت سلطنت ایران می‌باشد، روابط و مناسبات حسنه‌ای با روحانیت داشته و آنان را مورد احترام و بزرگداشت قرار می‌داد و خود را نیز به شدت فردی معتقد و مؤمن نشان می‌داد.
یکی دیگر از عواملی که می‌توانسته در تأسیس حوزه علمیه مؤثر باشد و بیش از سایر عوامل مهم شمرده می‌شود، احساس نیاز مذهبی مردم به چنین پایگاهی بوده است. چرا که از وظایف عمده روحانیت این است که در امور دینی و شرعی مردم اظهارنظر کنند در حالی که تا قبل از تأسیس حوزه در قم، بیشتر علما و مراجع تقلید در نجف مقیم و دور از دسترس مردم بودند و این نیاز به شدت در ایران احساس می‌شد و قم از این نظر پایگاه بسیار مناسبی برای پاسخ گویی به این منظور بود. از نظر سیاسی نیز مسائل مشروطیت و دور بودن علما از مرکز تحولات انقلاب نیاز بر ایجاد چنین مرکزی را مؤکد می‌گرداند.
گذشته از کلیه عواملی که در تأسیس حوزه علمیه قم ذکر شد، مسئله مهم دیگر این است که آیت‌الله حائری به جهت دارا بودن وجوه برجسته شخصی، تدبیر و تدبر، توان مدیریت مطلوب، حسن خلق، که در وجودش نهفته بود و نیز به جهت هشت سال سابقه و تجربه در تأسیس حوزه علمیه اراک، توانست حوزه علمیه قم را تأسیس کند.
عوامل و علل تأسیس حوزه علمیه را می‌توان اینگونه برشمرد:
1 – موقعیت خاص مذهبی شهر قم و تأکید روایات به جایگاه این شهر
2 – احساس نیاز مذهبی مردم به وجود چنین پایگاهی در ایران
3 – فراهم شدن پشتوانه‌های ملی تأسیس حوزه به‌وسیله تجار و دیگر اقشار مؤمن
4 – تشویق‌ها و سخنرانی حاج شیخ محمد سلطان المحققین مشروطه‌خواه در جهت تأسیس حوزه
5- ترغیب و اصرار و تلاش‌های شیخ محمدتقی بافقی
6- دعوت ، اصرار و استقبال علما در جهت تأسیس حوزه در قم
7- تأسیس حوزه در حکم سدی در مقابله با کمونیست در ایران
8- وجود نکات برجسته شخصی در وجود آیت‌الله حائری و 8 سال سابقه و تجربه‌ی او در تأسیس حوزه علمیه اراک
9- تنگ شدن عرصه بر علما در عتبات عالیات و از بین رفتن زمینه‌های فعالیت روحانیون در حوزه‌های علمیه عراق
10- لزوم کادرسازی روحانیت و ...
منبع: کتاب «حاج شیخ عبدالكریم حائری»، نوشته عمادالدین فیاضی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
