نقش تاریخی كشورهای شرق در صنعت موشك

پیگیری مسئله حركت و علل آن كه از قبل موضوع اصلی فلسفه طبیعی یا به اصطلاح امروز فیزیك بوده است تا زمان گالیله و نیوتن پیشرفت چشمگیری نداشته است. نیوتن كه در سال مرگ گالیله در انگلستان متولد شد، تلاش‌های دانشمندان قبلی را دنبال كرد و سرانجام آن را به‌ثمر رسانید. قوانین سه‌گانه این دانشمند بزرگ همچنان در مهندسی موشك كاربرد دارد. فرضیه‌های نیوتن با تخصیص سرمایه در خارج باعث توسعه راكت شد و علیه كشورش به‌كار گرفته شد كه نیوتن تا زمان مرگش از این موضوع اطلاعی نداشت.

 شاهزاده حیدرعلی در نیمه دوم قرن 17 در هند طرح خارق‌العاده‌ای ابداع كرد. این طرح كه توسط پسرش تیپوسائب اجرا شد منجر به تولید تجهیزات راكتی به وزن حدود 3 تا 5 كیلوگرم و برد 1/5 كیلومتر شد. قسمت انفجاری این راكت از جنس آهن فشرده به شكل لوله بود كه خرج اصلی آن را باروت تشكیل می‌داد. طول این قسمت 8 اینچ و قطر آن 5/1 اینچ بود. طول راكت با چوبی از جنس بامبو كه به آن متصل شده بود به 3 متر می‌رسید و این چوب باعث تعادل پرواز می‌گشت.

در جنگی كه در هندوستان بین ارتش انگلیس و حیدرعلی اتفاق افتاد، در محاصره سرنگاپاتام ارتش تیپوسائب با به‌كارگیری 5000 راكت‌انداز ابداعی خود شكست سختی بر ارتش انگلیس تحمیل كرد. انگلیس و غرب كه با وجود داشتن زمینه‌های مساعد در این دهه فعالیت چشمگیری در تحقیقات موشكی نداشتند، همواره از این موضوع به‌عنوان غفلت تاریخی یاد می‌كنند.

در این محاصره تعدادی از موشك‌های سالم توسط یكی از افسران انگلیسی به‌نام سرویلیام كانگرو جهت تجزیه و بررسی به انگلستان ارسال شد. این افسر پس از بازگشت به انگلیس در سال 1804 به ریاست كارخانه موشك‌سازی انتخاب شد كه تازه در وولویچ تأسیس شده بود. نتیجه فعالیت این سرهنگ انگلیسی موجب پیدایش راكتی گردید كه كانگرو نام گرفت و با اینكه بنابر ادعای انگلیس، اصول مهندسی راكت در ساخت این سلاح برای اولین بار رعایت شده بود و پیدایش این راكت را انقلابی در ساخت راكت می‌دانند، مقایسه مشخصات راكت كانگرو با نوع تیپوسائب نشان می‌دهد كه طراحی كانگرو به‌طور كامل متأثر از نوع تیپوسائب بوده است. طول بدنه فلزی كانگرو 107 سانتی‌متر و قطر آن 10 سانتی‌متر كه با سر دوكی شكل به چوبی به طول 4/6 متر و قطر 3/8 سانتی‌متر متصل گردیده و وزن آن 14/5 كیلوگرم بوده است.

برد كانگرو 1/8 كیلومتر بود كه با تغییرات انجام شده برد آن به 3/7 كیلومتر افزایش یافت. ارتش انگلیس با استفاده از این راكت در سال 1805 شهر بولونی فرانسه را با پرتاب 2000 فروند و در سپتامبر سال بعد شهر كپنهاگ را با پرتاب 4000 فروند به ویرانه تبدیل نمود.

بعد از پیدایش كانگرو غیر از آزمایش‌هایی كه در مدرسه آتش‌بازی فرانسه در متز به عمل آمد و نیز طرح‌هایی كه در آلمان و به صورت محدود انجام می‌شد، فعالیت عمده‌ای در غرب صورت نگرفت و از این لحاظ نیمه دوم قرن 18 زوال فعالیت قطعی راكت‌ها در غرب شناخته شده است.

در زمان كوتاهی از این برهه تا جنگ جهانی دوم، مشكلات فنی جهت ساختن موشك‌ها و راكت‌های دقیق و قوی همچنان موجود بود تا اینكه موشك انتقامی V2 آلمانی در 8 سپتامبر 1944در میان بهت و حیرت مردم انگلیس، لندن را زیر آتش قرار داد. حرف V در زبان آلمانی مخفف كلمه VERGELTUNG به معنای انتقام می‌باشد و هدف از به‌كارگیری پسوند 2 به‌این منظور بود كه بفهمانند سری این سلاح‌ها به دنبال هم وارد عمل خواهند شد. مقام‌های انگلیس قبلاً از كیفیت این سلاح آگاه بودند. قضیه از این قرار بود كه یكی از موشك‌های V2 حین آزمایش در باتلاقی واقع در سوئد بدون منفجر شدن سقوط كرده بود. انگلیسی‌ها از طریق سفارت و به بهانه درمعرض خطر قرار گرفتن بریتانیا، دولت سوئد را متقاعد نموده و نمونه عمل نشده را جهت بررسی در اختیار گرفتند.

هشتم ماه سپتامبر سال 1944 نخستین موشك هدایت شونده V2 آلمان كه با سرعت صوت حركت می كرد بر انگلستان فرود آمد و محموله آن كه یك تن (هزار كیلوگرم) ماده منفجره نیرومند بود تلفات و زیانهای فراوان به بار آورد.

موشك V2دومین نسل موشكهای دوربرد نظامی آلمان به شمار می رفت. نخستین نسل این موشكها «V-1» خوانده می شد كه نوعی هواپیمای بدون خلبان بود. نخستین موشك V-1 كه با سرعت ساعتی 600 كیلومتر (تقریبا 370 مایل) حركت می كرد، دو ماه و 28 روز پیش از آن تاریخ یعنی 12 ژوئن 1944 بر لندن فرود آمده بود و تلفات سنگین وارد آورده بود. كشورهای ضد آلمان در برابر موشكهای هدایت شونده از راه دور وسیله دفاع نداشتند، جز این كه كارخانه های سازنده آن و یا پایگاههای پرتاب را بمباران كنند.

موشك V-1 از نرماندی فرانسه و موشك های V-2 از هلند پرتاب می شدند.

موشك V2 نمونه كاملی از ساختمان اصولی موشك به شكل امروزی است. موتور فشفشه‌ای آن با سوخت مایع(نوعی الكل) عمل می‌نمود. هدایت موشك با استفاده از ژیروسكوپ و به‌صورت تنظیم از قبل انجام می‌گرفت. این موشك مجهز به دستگاه فرستنده و گیرنده رادیویی بوده كه امكان تنظیم و تغییر جهت در حین پرواز در مسیر مربوطه را فراهم می‌آورد. آلمان‌ها كه پیش از ارائه V2 چندین نوع موشك دیگر نظیر V1 و سری اولیه A1 را با موفقیت آزمایش نموده بودند، در موشك V2 اولیه نیز تغییرات و بهسازی‌هایی انجام دادند.

محققان و دانشمندان پرتلاشی در زمینه طراحی و ساخت موشك فعالیت داشته‌اند كه در ادامه به‌طور اجمالی به شرح حال 4 نفر از فعالان پیشتاز در صنعت موشك كه در سیر تكاملی موشك سهم بسزایی داشته‌اند، پرداخته می‌شود.

پیشگامان صنعت موشك

این دانشمند در سال 1857 در جنوب غربی روسیه متولد شد و پدر علم راكت شناخته شده است. شغل ابتدایی نامبرده معلمی ریاضیات و فیزیك بود و مطالعات جدی و فراوانی در مورد كیهان‌شناسی نمود و محل سكونت خود را به مركز تحقیقات نسبتاً بزرگی تبدیل و مدل‌های مختلف راكت را جمع‌آوری نمود. در 40 سالگی اصول موتورهای كنترلی را تعریف و در سال بعد كتابی تحت عنوان ورود به مدارهای ماهواره‌ای از زمین منتشر نمود. زیولكوفسكی طرح موتورهای سوخت مایع را ارائه و متذكر شد كه راكت‌های با سوخت مایع به علت دارا بودن قابلیت انعطاف در حین سوختن و سهولت كنترل مناسب‌تر نسبت به راكت‌های با سوخت جامد مزیت داشته و بنابراین نسبت به این راكت‌ها برتری دارند.

او استفاده از سوخت‌های مایع هیدروژن، اكسیژن و هیدروكربن‌هایی مانند پروگول را توصیه نمود و مقالاتی منتشر نمود كه اصول ریاضی پرواز موشك‌های كیهان‌نوردی به بحث گذاشته شده بود. طبق محاسبات او امكان مسافرت بین سیارات و یا استفاده از ماهواره و ایستگاه‌های فضایی در مدارهای مختلف زمین امكان‌پذیر بوده و ثابت نمود برای ورود به مدار زمین رسیدن به سرعت 8 كیلومتر در ثانیه ضروری است. در سال 1903 دستگاه كاملی را معرفی نمود كه قادر به حمل انسان به فضا بود و نیروی محركه این راكت را اكسیژن مایع و هیدروژن تشكیل می‌داد. وی با درك مشكلات نیروی محركه، موتورهای چندمرحله‌ای را پیشنهاد و فرمول‌های قوانین حركت در فضا را ارائه نمود.

به‌منظور انجام آزمایش‌های خود اولین تونل باد در روسیه را در سال 1881 ساخت. از شروع كار او در سال 1898 اقدام قابل ملاحظه‌ای در این زمینه صورت نگرفت اما در سال‌های آخر عمر این دانشمند چند انجمن موشك‌سازی به كار ساختن موشك مشغول بودند. نتیجه تحقیقات این دانشمند برای ساختن موشك V1 آلمانی مورد استفاده قرار گرفت و در سن 78 سالگی با به جا گذاشتن نزدیك به 5000 آثار علمی به‌صورت مقاله و كتاب در گذشت.

2- هرمن اوبرت

این دانشمند در سال 1894 در رومانی متولد شد و در سن 20 سالگی هم‌زمان با آغاز جنگ جهانی اول برای خدمت در نیروهای مسلح اتریش(متحد آلمان در آن زمان) احضار و با توجه به وقت كافی و اضافی در این محل به مطالعه و تحقیق در مورد محاسبات ریاضی مربوط به فضا پرداخت كه پس از پایان جنگ نیز به معلومات خود در این زمینه افزود. او با كمك مؤسسه اولدنبرگ كتابی منتشر نمود كه به موضوعاتی نظیر امكان ساخت تجهیزات برای مسافرت‌های بدون خطر فضایی اشاره نمود.

در سال 1938 برای مشاركت در یك برنامه تحقیقاتی موشكی در وین دعوت شد و بعدها با متحد شدن اتریش با آلمان درحال گسترش و توسعه به گروه پنماندی آلمان پیوست كه هدف آلمان جلوگیری از انتقال دانش ایشان به سایر كشورها بود. پس از پذیرش تابعیت آلمان در آزمایش V2 شركت نمود.

اعلام نظر این دانشمند مبنی بر توسعه كامل‌تر و بهتر موشك V2 در صورت هم‌فكری به‌موقع از آن باعث ناخشنودی مسئولین پروژه V2گردید و با این وجود پیشنهاد ساخت موشك ضدهوایی با سوخت جامد را مطرح نمود كه با مخالفت گروه پنماندی مواجه گردید. در سال 1945 پس از دریافت دعوت‌نامه از آلمانی‌هایی كه در آلابامای آمریكا به كار تحقیق و ساخت موشك مشغول بودند و از ارزش كار او آگاه بودند به آمریكا مسافرت نمود و در پروژه ساخت موشك رداستون مشغول به كار گردید. 

3- گودارد

این دانشمند در سال 1882 در آمریكا متولد شد و پدر مهندسی راكت شناخته شده است. مطالعات خود در مورد راكت را به شدت دنبال نمود و به این نتیجه رسید كه راكت‌های با سوخت مایع مزیت بالاتری نسبت به راكت‌های با سوخت جامد داشته و اكسیژن و هیدروژن مایع برای این نوع موتورها مناسب بوده و براین اساس ساختمان موتور راكت حقیقی را ساخت. گودارد پایه‌گذار راكت‌هایی است كه هم‌اكنون به شكل فعلی در قرن 20 ساخته شده است. او در سال 1919 كتابی تحت عنوان روش‌های رسیدن به ارتفاعات فوق‌العاده بالا منتشر نمود. او در سال 1926 راكت با سوخت مایع و نفت را آزمایش نمود.

از دیگر كارهای موفق او پرتاب موشكی با سوخت مایع به طول 3/35 متر در سال 1930 بود و  اولین كسی بود كه تفكر راكت‌های چندمرحله‌ای را به ثبت رسانید و از ژیروسكوپ برای هدایت خودكار مسیر موشك‌ها استفاده نمود و اولین موشك مجهز به ژیروسكوپ را در سال 1935 با موفقیت پرتاب نمود. او ضمن كار در نیروی دریایی آمریكا در مورد بهسازی سیستم‌های هدایتی موشك در سال 1945 به عضویت هیئت مدیره مجمع راكتی آمریكا انتخاب و در ماه اوت همان سال پس از 42 سال تلاش تحقیقی و ثبت 214 فقره اختراع از دنیا رفت.

4- فون براون

این دانشمند در سال 1912 در آلمان متولد شد. پس از ورود به انستیتو تكنولوژی برلین به اتفاق جمعی از محققان مجمعی را برای كیهان‌گردی تأسیس نمودند و محلی را در نزدیكی برلین برای آزمایش‌های موشكی انتخاب نمودند. این مركز مبدأ تحقیقاتی قرار گرفت كه در جنگ جهانی دوم به ظهور V2 انجامید. غیر از این مركز، مركز تحقیقات دیگری نیز وجود داشت كه زیرنظر سرتیپ دورنبرگر اداره می‌گردید و مخصوص تحقیقات موشكی ارتش بود. با ملاقات فون براون و دورنبرگر در حاشیه آزمایش یك موتور كوچك ساده، به مركز تحقیقات موشكی ارتش پیوست و باعث ادغام این دو مركز گردید.

در سال 1933 اقدام به ساخت موشك‌ A1 نمود كه پیش از اتمام این پروژه بنا به پیشنهاد ارتش ساخت موشك A2 با تراست بیشتر نسبت به A1 در دستور كار قرار گرفت و در سال 1934 با موفقیت به پایان رساند. به دنبال این موفقیت تولید موشك A3 مورد توجه قرار گرفت كه لازمه آن رفع محدودیت‌های فنی مركز و یا انتقال محل آزمایش با امكانات وسیع‌تر به نقطه دیگر بود. به دنبال سفر فون براون در سال 1935 به آنكلام نزدیك رودخانه پنی در مجاور دریای بالتیك، محل جدیدی به نام پنماندی پیشنهاد و تأسیس گردید و موشك‌های نسل A3, A4, A5 در این محل با موفقیت آزمایش گردید.

با وجود بمباران شدید مركز پنماندی در آگوست 1943 توسط 300 هواپیمای جنگی انگلیسی و كشته شدن مسئول پروژه V2 و جمعی از كاركنان آن، این پروژه در سال 1944 به تولید انبوه رسید و تا ماه مارس 1945 هزاران موشك V1 و V2 به سوی هدف‌هایی در انگلیس و جبهه متفقین پرتاب گردید. پس از شكست آلمان و ورود روسیه به مركز تحقیقات پنماندی، مهندس هلموت گروتروپ فرد ارزشمند و متخصص هدایت V2 به روسیه انتقال یافت و فون براون از طریق ارتباط با برادر خود در آمریكا به این كشور منتقل و خود را تسلیم قوای آمریكا نمود.

در سال 1953 موفق به پرتاب نخستین موشك رداستون با محموله اتمی از دماغه كارناوال گردید و در آمریكا ریاست قسمت عملیات توسعه اداره موشك‌های ارتش آمریكا را به عهده داشت. او پس از پرتاب اولین ماهواره شوروی به نام اسپوتنیك و پس از كسب مجوز از مقامات آمریكا به فاصله 90 روز از این پرتاب اولین ماهواره آمریكا را آماده پرواز نمود و در 31 ژانویه 1958 با پرتاب موشك اكسپلوررآمریكا و گردش ماهواره به مدار زمین در آمریكا مشهور و به مقام قهرمانی رسید.

 این جنگ افزار موثر اینك عامل بزرگی و اقتدار كشورها شده است اما دیر زمانی است كه انحصار آن از دست قدرتهای انگشت شمار خارج شده و به گونه ای روز افزون بر دارندگان آن اضافه می شود. جمهوری اسلامی ایران نیز با اتكای با سیاست های مستقل خود به قابلیت های فوق العاده ای در صنعت موشك دست یافته است، طوری تلاش گروه غرب برای اعمال محدودیت در صنایع موشكی از اهمیت این موضوع حكایت دارد.