ناسخ و منسوخ تاریخنگاری
پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی_هدایتالله بهبودی؛ آنچه ابن خلدون را از مورخان پیشین خود ممتاز کرد، صرف روایت احـوال گذشتگان نبود؛راهی که قبل از او بسیاری از تاریخ‌نگاران پیموده بودند، بلکه او اعتماد به اقوال منابع را در پس اندیشه خود قرار داد و پذیرش آنها را از صافی پرسش‌های گوناگون گذراند. او تلاش کرد تاریخ را بر قوانینی که از دل آن برمی‌آید عرضه کند و درستی را از نادرستی بازشناسد. ریشه اندیشه‌ورزی او در نگارش تاریخ کجاست؟ نوشته‌اند که قرآن را در نوجوانی از بر شد. در جوانی ادیبی توانا بود. از منطق و فلسفه بهره داشت و غیر از معقول، در منقول هم دانش‌آموخته بود. دنیای خود را به خوبی می‌شناخت. سفرهای بسیاری رفت. به کتابخانه‌های معتبر زمان خود دسترسی و با اقوام متمدن و وحشی نشست و برخاست داشت. اما جز اینها- که همگی اسباب ضروری تاریخنگاری آن زمان، بلکه همه زمان‌ها هستند- او مرد سیاست هم بود و در شمار ملازمان و مشاوران تنی چند از حاکمان شمال آفریقا، تا جایی که نقش او را در دوستی‌ها و دشمنی‌های امرای آن ناحیه دخیل دانسته‌اند. اقامت او در میدان سیاست نزدیک 30سال به درازا کشید و زمانی که قلم به نگارش تاریخ برد، در آب‌دیدگی او در این حوزه تردیدی نبود. ابن خلدون با اندوخته‌ای از تجربیات سیاسی و فهم مناسباتی که در نهاد قدرت وجود دارد، احوال امم و دول گذشته را بنگاشت و در این کار از بازنمایی علل و اسباب رخدادها غفلت نورزید.
باید گفت که سیاست چشم‌نوازترین رنگ از طیف تاریخ نیست، اما پررنگ‌ترین آن است. تاریخ اجتماعی، تاریخ اقتصادی یا فرهنگی و نظامی، گاه بر پیشانی کتاب‌ها جای می‌گیرد و عنوانی را از آن خود می‌کند، اما در مطالعه روشن می‌شود که زیرساخت همگی آنها روابط و کنش‌های سیاسی است. تاریخ سیاسی را باید بن‌مایه پیشینه‌شناسی دانست و نگاه اصلی را در بازکاوی علت‌ها و معلول‌ها-که مهم‌ترین و چه بسا سخت‌ترین بخش از کار تاریخنگاری است- به این حوزه دوخت.
همانطور که روابط و مناسبات انسانی همراه با دستاوردهای گوناگون آن در مسیر خود از گذشته به حال از سادگی به در آمده و دوره بسیط بودن را پشت سر گذاشته، سیاست نیز، هم به این دلیل و هم به جهت بافت پرپیچ‌وخم خود، دچار پیچیدگی‌های فراوان شده است. اگر بتوانیم این تغییر و تبدل را دوره‌بندی کنیم، باید بگوییم که در دوره ظهور استعمار که مناسبات سیاسی سرانگشتان تازه واردی را تجربه کرد، سرعت درهم‌تنیدگی امور سیاسی بیش از پیش نمایان شد، تا جایی که در عصر اطلاعات و وفور دانستنی‌ها، شمار لایه‌های ابهام-کشیده شده روی چهره‌ها و جریان‌ها- بیش از دوره‌های پیشین رخ نمود. دانش سیاسی، به‌ویژه در چنین دوره‌ای، مورخ را در بازشناسی بهتر چهره‌ها و جریان‌ها یاری می‌دهد. البته برخورداری از فهم سیاسی با سیاست‌پیشگی فاصله بلندی دارد. با اینکه مختصات فردی یک مورخ او را از درآمیختن به آنچه روزمرگی سیاسی یا سیاست‌زدگی گفته می‌شود بازمی‌دارد، اما رسیدن به آن مختصات نیازمند مشق و تمرین و تن دادن به ریاضت‌های شناخته شده در این علم است. چه بسا علت وفور گزارشگران تاریخ و کمبود مورخ، در این نکته نهفته باشد. در کنار آفت سیاست‌زدگی که نخستین رهاورد آن در حیطه تاریخ یکسویه‌نگری ساده پندارانه است، ادعای استقلال سیاسی نیز موضوعی است که با لعاب خوشایند و ظاهری پسندیده مطرح می‌شود. برخورداری از استقلال سیاسی و روی نگرداندن هر‌از‌گاه به گرایش‌ها و سلیقه‌ها برای مورخ امتیاز کوچکی نیست، اما این خصیصه هم با دانش سیاسی فاصله بسیاری دارد و احراز آن کمکی به دریافت مناسبات و کشاکش‌های موجود در رخدادهای تاریخی نمی‌کند. این حقیقتی است که در زمان ما بر صعوبت کار مورخ افزوده شده است. اگر تاریخ تولد ابن‌خلدون از قرن هفتم هجری به قرن پانزدهم تغییر می‌یافت، حتما بر وجود سختی بیش از پیش کار مورخ صحه می‌گذاشت و بر تحول امر تاریخنگاری تأکید می‌کرد.
با اینکه امروز مجهز بودن مورخ به دانش سیاسی، امری اجتناب‌ناپذیر است، اما می‌دانیم که او در دوره‌ای به سر می‌برد که مصادف است با پایان تاریخنگاری فردی. گستردگی حوزه‌های تحقیق، وفور منابع و مدارک و به‌ویژه قرار گرفتن قانون علیت در مساحت‌های نیمه‌روشن و گاه تاریک جهان امروز، تاریخنگاری فردی را با دشواری‌های فراوانی روبه‌رو کرده است. نگارش تاریخ به سبک سنتی- عموما مبتنی بر سرگذشت انبیا و پادشاهان-مدتهاست که ناسخ تازه‌ای پیدا کرده و آن بخش‌پذیری رویدادهای تاریخی به عناصر پرشمار و گوناگون است. همین امر، جزئی‌نگری به موضوعات تاریخی را اجتناب‌ناپذیر کرده. توجه به این جزئیات و پرداخت دقیق آنها، طبیعتا از عهده فرد مورخ، خارج است. در زمان ما موفق‌ترین تاریخ‌نگاران، کسانی هستند که در شناخت یک ناحیه، یک دوره، یک جریان و حتی یک گروه یا فرد، تخصص یافته‌اند و همه استعداد خود را صرف شناخت و بازنمایی آن کرده‌اند. نگاه تخصصی به جزئیات همانا ناسخ نگرش عمومی به کلیات تاریخ است. امروز گردآمدن توان‌های فردی زیر یک سقف و کوشش‌های جمعی در امر تاریخنگاری ازجمله پاسخ‌هایی است که به این مشکل داده می‌شود.
منبع: روزنامه همشهری 25 دی 1401.
