مرکز اسناد انقلاب اسلامی

مرحوم سیدمصطفی خمینی(ره) یكی از شخصیت‌های بالقوه و بالفعل اسلام بود. روزی كه ایشان شهید شدند، در حدود سنین 48 ـ 47 سالگی بودند و در آن سن جزء ممتازترین كسانی بود كه در حوزه‌های علمیه قم، نجف، مشهد و... وجود داشت. بنده ایشان را به عنوان یك چهره برجسته حوزه علمیه قم از سالها قبل می‌شناختم. وقتی به قم رفته بودیم، در دست فقه و اصول امام، ممتازترین كسی كه بر طبق سنت و شیوه درسهای حوزه علمیه، گستاخانه با امام از مباحث علمی دم می‌زد و اشكال می‌كرد، او بود.

یادم هست که اوراقی پیش ایشان بود، تلگرافاتی پیش ایشان بود همه را به من نشان داد که در ارتباط با خارج کشور و گروه‌هایی که فعالیت می‌کردند بود. معلوم شد که تمام برنامه‌های خارج از کشور زیر نظر ایشان بود، در عین حال که درس می‌گفت، درس می‌خواند، یک بازوی قوی برای امام در مبارزه بود. بینش بسیار خوبی داشت و همان خطی که امام در مبارزه با شاه و مبارزه با استبداد و استعمار آمریکا داشت آقا مصطفی هم با شدت آن خط را داشت.

حجت‌الاسلام رحیمیان می‌گوید: یکی از خوش‌ترین و دل انگیزترین ایام مجاورت در عتبات همین سفرهای پیاده به کربلا بود. دعا و زیارت جمعی در حال پیاده‌روی و حالات روحانی و قطره های اشکی که همچون دانه‌های مروارید بر گونه‌های نورانی حاج آقا مصطفی می‌غلتید، روان‌ها را روشن و جان‌ها را جلا می‌بخشید. کاروانی با پاهای تاول زده و چهره‌های گردآلود رو به سوی کربلا روان بود، اما عبور کردن از راه باریکی که از سمت چپ نخل‌های بلند و از جانب راست شط فرات آن را می‌فشرد، خستگی ناپذیر بود.

پس از سخنرانی امام خمینی علیه کاپیتولاسیون در آبان ماه 1343 و دستگیری و تبعید ایشان به ترکیه فضای ملتهبی در کشور به وجود آمد. علما و مردم مذهبی به میدان‌داری فرزند ارشد امام، آیت‌الله سید مصطفی خمینی مخالفت‌ها علیه رژیم را تشدید کردند تا جایی که ساواک نتوانست فعالیت‌های حاج‌‌آٔقا مصطفی را نادیده بگیرد و مجبور به بازداشت و دستگیری وی شد.

آیت‌الله مستجابی می‌گوید: یک روز به اتفاق به مسجد سید اصفهان رفتیم و شیخ‌الطائفه آیت‌الله حاج شیخ محمود مفید(ره) که از اساتید فلسفه بود در صفهٔ مربوط به خودشان برای نماز نشسته بودند. به اتفاق حاج آقا مصطفی به خدمت ایشان رفتیم. ایشان آقای مفید را نمی‌شناخت. وقتی حضوراً سلام و علیک کردیم بحث اشارات و مسائل فلسفی به میان آمد. پس از ساعتی مرخص شدیم. فردای آن روز آقای مفید فرمودند: این جوان پسر کیست؟ گفتم: پسر حاج آقا روح‌الله خمینی است. مثل اینکه آقای خمینی را نمی‌شناختند. به من گفتند: این جوان خیلی فوق‌العاده است.

شهيد آيت‌الله سيدمصطفي هم به دليل فرزند امام بودن، هم توانايي و قدرت مديريت، و نهايت به عنوان يك شخصيت علمي و مهذب، توانایی علمي و عملي در عرصه حركت انقلابي داشتند. لذا تمام توان خود را بدون ادعا و نشان دادن شخصيت مستقل، در اختيار امام، نهضت و روند مبارزه گذاشتند. به تعبير يكي از مورخين، اگر آيت‌الله سيدمصطفي خميني، فرزند امام نبودند، به‌عنوان يك چهره برجسته انقلابي و علمي در عرصه جامعه مستقل مي‌درخشيدند. اما ايشان با معرفت، ايمان و اعتقادی كه به اسلام، مبارزه و امام داشتند و خود در شمار عارفان و عالمان صالح و مصلح بوند، از هرگونه خودنمايي و يا نشان دادن شخصيت مستقل خود اجتناب مي‌نمودند و اين بود كه زواياي علمي و سياسي، انقلابي ايشان آن‌سان كه بودند –عمل كردند- و كارنامه درخشان داشتند، در عرصه سياسي مشخص نشد.مسلماً تحليل اسناد ايشان، بيان و تبيين بخشي از روند انقلاب اسلامي است كه بايد به جدّ بدان پرداخت.

حدود بيست روز پس از برگزاري مراسم يادبود آقامصطفي در کرج، در اول آذر 1356 به دعوت كانون ولي‌عصر حجت‌الاسلام حسن روحاني در مسجد امامِ كرج سخنراني كرد. وي در سخنراني خود غيرمستقيم از امام ياد كرد و رژيم را به باد انتقاد گرفت. در پايان اعلاميه‌هايي عليه رژيم درميان جمعيت پخش شد. اين مراسم نشان مي‌داد‌، برگزاركنندگان آن، نه تنها به سخنراني بلكه به رويارويي مستقيم و تحريك مردم عليه رژيم مي‌انديشيدند.

حجت‌الاسلام والمسلمين حسني می گوید: آن‌ وقت‌ اعلاميه‌ و اطلاعيه‌ نبود. مردم‌ همين‌ طوري‌، به‌ يكديگر خبر داده‌ بودند. به‌نسبت‌، مجلس‌ باشكوه‌ و پرجمعيت‌ بود. خودم‌ به‌ منبر رفتم‌ و در ارزش‌ و اهميت‌ و ثمرات ‌شهادت‌ صحبت‌ كردم‌. چند بار از حضرت‌ امام‌ خميني‌ نام‌ بردم‌ و به‌ ايشان‌ اين‌ مصيبت‌ را تسليت‌ گفتم‌ كه‌ در آن‌ وقت‌ نام‌ بردن‌ از معظم‌له‌ در مجالس‌ عمومي‌ جرم‌ نابخشودني‌ به‌شمار مي‌آمد. حدود چهارده‌ سال‌ از قيام‌ 15 خرداد 1342 مي‌گذشت‌ و ياد و نام‌ امام‌خميني‌ در ميان‌ مردم‌ به‌ فراموشي‌ سپرده‌ شده‌ بود. نسل‌ جديد در اروميه‌، اصلاً نام‌ معظم‌له‌ را نشنيده‌ بودند. اين‌ مجلس‌ ياد و نام‌ ايشان‌ را در دل‌ مردم‌ دوباره‌ زنده‌ كرد و واقعاً همان‌ طوري‌ كه‌ خودشان‌ فرمودند: قضيه‌ي‌ حاج‌ آقا مصطفي‌ از الطاف‌ خفيه‌‌ الهي ‌بود و به‌ عنوان‌ نقطه‌ي‌ عطفي‌ در تاريخ‌ انقلاب‌ اسلامي‌ ماند.

به طور كلی این پدر و پسر با هم رفیق بودند و به هم خیلی علاقه داشتند. مرگ داداش هم آقا را خیلی ناراحت كرد. من زن بودم و داد می‌زدم و گریه می‌كردم، ولی او مرد بود و مردی كه اطرافش بودند و نمی‌توانست گریه كند. در مردم می‌گفت من مصطفی را برای آینده اسلام می‌خواستم، ولی در شب من می‌دیدم كه گریه می‌كرد. مگر می‌شود پدر گریه نكند! آقا روز، خودش را نگه می‌داشت ولی من شبها بیدار بودم و می‌دیدم كه واقعاً گریه می‌كرد. برای مصطفی به طور خاصّی گریه می‌‎كرد.

آیت‌الله سبحانی می‌گوید: آثار علمی سید مصطفی خمینی چاپ شده كه خود، نشانه عظمت و ذكاء فكری و ذوق ايشان در مسايل فلسفی، فقهی و اصولی است.

سيدمصطفي خمینی با رهبر فدائیان اسلام؛ يعني شهيد سيد مجتبي نواب‌صفوي آشنا بود و در جلسات آن شركت مي‌كرد. با نفر دوم اين جمعيت نيز كه شهيد عبدالحسين واحدي بود، ارتباط دوستانه و نزديكي داشت.