سرمقاله

سید جمال‌الدین اسدآبادی برجسته‌ترین متفکر و نظریه‌پرداز سیاسی روحانی مسلمان در قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم هجری است. او که شخصیتی مطرح در جهان اسلام به شمار می‌آید، از علوم اسلامی، عرفان، فلسفه و نیز از علوم جدید و دانش‌های غربی و ماهیت مناسبات و معادله‌های جهانی باخبر بود و تلاش‌های موثری نیز برای وحدت اسلامی انجام داد. سیدجمال همواره در مقابل قدرت‌های غربی اسلام‌گرایی را تبلیغ نمود. تأثیر تبلیغات او بر کشورهای اسلامی، به ویژه افغانستان، ایران و مصر شایان توجه است. وی پس از عمری تلاش و مجاهدت سرانجام در اسفند 1275 دیده از جهان فروبست. برخی گفته‌اند که سید را به اشاره سلطان مسموم کرده‌اند و دلایلی نیز درباره مسموم ساختن وی به دست داده‌اند.

آیت‌الله عباس واعظ طبسی از پیشگامان مبارزه علیه سلطنت پهلوی، نقش فراوانی در نهضت اسلامی داشت. با آغاز نهضت در دهه 40، آیت‌الله واعظ طبسی به دنبال افشاگری‌ها و سخنرانی‌های خود پس از برگزاری رفراندوم فرمایشی محمدرضا پهلوی، دستگیر و به تهران منتقل شد. در ادامه به دنبال سخنرانی‌های کوبنده علیه رژیم به مناسبت قیام 15 خرداد 42 برای چندمین بار دستگیر زندانی شد. فعالیت‌ها و مبارزات وی علیه رژیم پهلوی تا براندازی سلطنت 2500 ساله شاهنشاهی ادامه یافت. علاوه بر سابقه مبارزاتی، خدمات وی به مردم در مقاطع مختلف از جمله در زلزله‌‌ جنوب‌ خراسان‌ در شهريور 1347 و زلزله‌‌ مخوف‌ طبس‌ در سال‌ 1357 از نقاط درخشان کارنامه وی محسوب می‌شود. ایشان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز عهده‌دار مسئولیت‌های مهمی بود.

کودتای سوم اسفند 1299، در فضایی از رعب و وحشت به ثمر رسید و در درجه نخست نمادی بود از موفقیت اشرافیت مالی بریتانیا و حکومت هند انگلیس بر اشرافیت زمینداری که حفظ منافع بریتانیا را از طریق قرارداد 1919 میسر می‌دید. گرچه انگلیس مظهری است از پیوند میان زمین‌داری بزرگ و اشرافیت مالی و در این کشور پیوند مزبور امری است عادی، اما تنازعی آشکار بین محافل بزرگ سرمایه‌سالار این کشور بر سر مسئله ایران و مشخصا کودتای سوم اسفند 1299 و تحولات بعد از مشروطه به چشم می‌خورد.

ساواک انواع روش‌ها را برای شکنجه زندانیان به کار می‌برد. برخی از وسایل و ابزار مورد استفاده‌ اعمال شکنجه عبارتند از: آب، انبر، بطری، پنبه، تخم مرغ، دمپایی، سوزن، سیگار، سیم برق، اطو، سیم خاردار، شلاق، شمع، فندک، موی اسب، ناخن‌گیر، مته و... . ساواک انواع شکنجه را چندین مرحله بر متهمان اعمال می‌کرد و چندین بار زندانیان را به سلول برمی‌گرداند و در وضعیتی دلهره‌آور در انتظار مرحله بعدی بازجویی و شکنجه نگه می‌داشت.

پس از واقعه سیاهکل در 19 بهمن 1349 که از آن به‌عنوان نقطه عطف جنبش مسلحانه ایران یاد می‌کنند، تا پیروزی انقلاب اسلامی چندین عملیات چریکی و قهرآمیز علیه رژیم توسط گروه‌های مختلف انجام گرفت که برخی با شکست مواجه شد و برخی دیگر نیز با موفقیت همراه بود. جنبش مسلحانه در ایران علیرغم فعالیت‌های متعدد خود نتوانست در پیروزی نهایی ملت ایران در انقلاب سال 1357 نقش عمده‌ای ایفا کند و مورد توجه آحاد جامعه قرار گیرد. دلایل متعددی را در این زمینه می‌توان برشمرد از جمله: تضاد ایدئولوژیک با اعتقادات و فرهنگ جامعه، طرد فعالیت‌های سیاسی توسط گروه‌های مبارز، دشواری‌های زندگی چریکی برای عامه مردم و درنهایت اتکای صرف به اسلحه و دوری از توده‌ها.

خط‌ مشی امام خمینی در مقابله با نیرو‌های نظامی و امنیتی رژیم شاه، در تمام طول مبارزات بر جدا نمودن مسئله‌ ارتش و نیرو‌های نظامی از ساواک و نیرو‌های اطلاعاتی و امنیتی بود. امام، اساساً رژیم شاه را به جهت جو اختناق‌آمیز و حکومت پلیسی آن مورد حمله قرار می‌داد. از استراتژی‌های امام، برای جدا نمودن بدنه‌ی ارتش از سران آن، جدای از خطابه‌های مستقیم به نظامیان، تأثیر گذاردن بر روحیه‌ی آنها از طریق پیام‌هایی بود که به مردم در خصوص نحوه‌ برخورد با نظامیان می‌داد. اوج اطاعت مردم از این فرامین و برخورد مسالمت‌جویانه با نظامیان از راهپیمایی عید فطر به این سو بود. در ادامه با مدیریت اعمال شده توسط امام در مورد ارتش، فرار سربازان، تمرد آنها از فرامین و تزلزل در روحیه‌ی نظامیان و فرار بسیاری از امرای ارتش و به طور کلی تسخیر بدنه‌ ارتش توسط انقلابیون، عملاً برای ارتش راهی جز بی‌طرفی باقی نمانده بود.

اهمیت بازگشت امام‌خمینی در دوره‌ چهار ماهه‌ منتهی به پیروزی انقلاب برای رژیم پهلوی متفاوت بوده است. در اوایل كار، بازگشت اعلام شده یا نشده‌ امام‌خمینی مسئله‌ مهمی بود، ولی تهدیدی برای بقای رژیم تلقی نمی‌شد. اما به مرور زمان و با پیشرفت فزاینده‌ نهضت، مسئله‌ بازگشت احتمالی امام‌خمینی به ایران بدترین وضعیت و سرنوشت را برای مقامات رژیم پهلوی و محمدرضا پهلوی تجسم می‌كرد. تغییر رویه‌ امام‌خمینی درباره‌ بازگشت به ایران، پس از خروج محمدرضا پهلوی از كشور، ترس و واهمه‌ عظیمی را در میان مقامات رژیم پهلوی و دولت بختیار پدید آورد. لذا از این پس تلاش برای «مهلت گرفتن از امام‌خمینی» در گستره‌ وسیعی نمایان می‌شود.

خاندان‌ پهلوی با چپاول‌ و بلعیدن‌ ثروت‌ زمینداران‌ و ملاکین‌ و متلاشی‌ کردن‌ نیروهای‌ اقتصادی‌  اجتماعی، به‌ درآمدهای‌ غیرمالی‌ خود افزودند و درآمدهای‌ ریالی‌ را نیز به‌ حساب‌های‌ خود در خارج‌ از کشور منتقل‌ می‌کردند. به دنبال نارضایتی‌های عمومی شاه ناچار شد با استفاده از يک مانور تبليغاتى دست به اقدامى ظاهرى براى کاهش فساد اطرافيان خود و در واقع براى کاستن ميزان نارضايتى‌ها بزند. روشى که شاه در به اصطلاح مبارزه با فساد از آن استفاده کرد، هيچ گاه موجب کاهش فساد نگرديد، بلکه به پنهان شدن ابعاد آن، و حداکثر، تغيير روش‌ها منجر شد؛ زيرا کسى جرأت نداشت از افراد خانواده‌ى سلطنتى شکايت کند. در بازجويى‌هايى که از افراد متهم به سوءاستفاده به عمل آمد، پاى يک يا چند نفر از اعضاى خانواده‌ سلطنت به ميان کشيده شد و بازپرسان از ادامه‌ بازجويى خوددارى کردند.

دوم بهمن 1357 از دفتر امام خمینی در پاریس خبر رسید که ایشان در 5 بهمن به ایران مراجعت خواهند کرد. این تصمیم بسیاری از طرح‌های دولت بختیار و به خصوص آمریکا را که با اعزام ژنرال رابرت هایزر درصدد اخلال در روند انقلاب و حتی کودتا بود نقش بر آب کرد. بختیار با اعلام اینکه دولت وی نمی‌تواند امنیت لازم را برای حضور امام در ایران فراهم کند، دستور داد از روز چهار بهمن فرودگاه‌های کشور را ببندند تا مانع مراجعت امام به ایران شوند. با انتشار این خبر، تظاهرات گسترده و مردمی در اکثر شهرها به راه افتاد. گسترش تظاهرات مردمی همچنین برخورد قاطعانه‌ی امام و استوار بودن ایشان بر تصمیم‌شان، سرانجام بختیار را مجبور به عقب‌نیشنی کرد.

سپاه از بدو تاسیس، به عنوان یک نهاد مردمی، در راستای تامین امنیت مردم ایران گام برمی‌داشت. در دهه 60 و ترورهای همه جانبه منافقین، سپاه وارد عمل شد و در بسیاری از موارد اقدامات تروریستی منافقین را قبل از اجرا کشف و خنثی کرد. در دوران جنگ تحمیلی نیز وظیفه سنگین حراست از مرزها و موجودیت کشور را در مواجهه با دشمن متجاوز برعهده گرفت. با پایان جنگ، سپاه پاسداران در خنثی‌سازی توطئه‌های متعدد علیه مردم ایران کوشا بود. در بعد بین‌المللی نیز سپاه جایگاه خاصی دارد و همواره در دفاع از مظلومان جهان فعالیت می‌کند. از دیگر فعالیت‌های سپاه پاسداران، توانمندی کشور در حوزه علوم نظامی است. دیگر علت ترس دشمن از سپاه، مقابله این نهاد مردمی با توطئه‌های دشمنان در منطقه است.

26 دی ماه 1357 شاه با چشمانی گریان از کشور فرار کرد. بخش فارسی رادیو کلن به نقل از مطبوعات آلمان به چشمان گریان شاه هنگام فرار اشاره می‌کند و می‌گوید: شاه هنگام ترک ایران اشک در چشمانش حلقه بسته بود؛ امری که البته بی مورد نیست، ولی هیچ کس نمی‌تواند قبول کند که مردم ایران به خاطر وی یک قطره اشک ریخته باشند. شاه انتظار داشت مانند سال 1332 بار دیگر به کمک حامیان غربی به سلطنت بازگردد. روزنامه تایمز مالی در این مورد می‌نویسد: بعید به نظر می‌رسد که شاه بتواند به ایران باز گردد. شاه در سال ۱۹۵۳ به کمک ارتش و قدرتهای خارجی توانست بار دیگر به قدرت برسد ولی امروز بحران ایران با آن زمان فرق دارد و جدی‌تر است. به‌ گزارش‌ روزنامه‌ها، با رفتن‌ شاه‌ ايران‌ غرق در نور و گل‌ و شاديی بود. مردم‌ درشهرها مجسمه‌های شاه‌ را پايين‌ مي‌كشيدند و تصاوير امام‌ خمينی را نصب‌ می‌كردند.

با پیروزی انقلاب اسلامی، تاریخ نگاری در ایران از لحاظ کمی وسعت یافت و از لحاظ کیفی تحولی عمیق پیدا کرد. در دوره سلطنت پهلوی ابواب بسیاری از مباحث تاریخ معاصر ایران به روی پژوهشگران بسته بود و انتشار تحقیقات تاریخی در آنها مجاز دانسته نمی‌شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با انتشار اسنادی از سوی وزارت امور خارجه انگلستان و نیز بعضی منابعی که پیش از انقلاب اجازه انتشار یا تجدید چاپ آنها داده نمی‌شد، راه برای تحقیق و تألیف در این زمینه هموار شد. پیروزی انقلاب اسلامی منشأ تحقق وقایعی در ایران گردید که آن وقایع در فهرست مطالعات تاریخی جای گرفت. افزون بر این تاریخ‌نگاری دوره پهلوی در داخل و خارج ایران از اسناد و مدارک دولتی فراوانی که در اثر انقلاب اسلامی در دسترس مورخان قرار گرفت، برخوردار گشت.

حجت‌الاسلام و المسلمین علی دوانی(رجبی) در زمره شناخته‌شده‌ترین تاریخنگاران انقلاب اسلامی است. وی پس‌ از پایان‌ موفقیت‌آمیز قیام‌ عمومی‌ علما و مراجع‌ به‌ رهبری‌ امام‌خمینی‌ علیه‌ تصویب‌ لایحه‌ی‌ انجمن‌های‌ ایالتی‌ و ولایتی‌، كتاب‌ «نهضت‌ دو ماهه‌ روحانیون‌» را به‌ نگارش‌ درآورد. در طول سال‌های 1342 و 1343 در برخی اعلامیه‌هایی که از سوی علما و فضلای حوزه علمیه قم انتشار می‌یافت، حجت‌الاسلام دوانی مشارکت داشت. با آغاز حرکت‌های انقلابی در سال 1356 که به انقلاب اسلامی سال 1357 منتهی شد، استاد دوانی با زحمت و مشقت زیاد به گردآوری پیام‌ها، اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های مراجع، علما، فضلا، طلاب، اهل منبر، دانشگاهیان، احزاب، جمعیت‌ها، فعالان سیاسی، اصناف و بازاریان و نیز ثبت و ضبط رویدادهای سیاسی کشور پرداخت.

روز 14 دی 1357 ژنرال «رابرت هایزر» معاون فرمانده نیروهای ارتش آمریکا مخفیانه وارد تهران شد. برژینسکی هدف از مأموریت هایزر در ایران را طراحی یک کودتای نظامی در صورت شکست دولت بختیار اعلام کرد. هایزر در ایران می‌خواست همان نقشی را بازی کند که در سال 1332 کرمیت روزولت بازی کرد. ناآگاهی و فقدان اطلاعات لازم از اوضاع بحران‌‌زده و برآوردهای لازم ذهنی و عینی از بدنه میانی ارتش،‌ سبب شد طرحی را به نام «عملیات نجات یا کورتاژ» با همکاری گروه کوچکی از نظامیان وفادار به شاه پیاده نمایند . نخستین اقدام خالى کردن خیابان‏ها از مردم و سرکوب شورش در پایگاه نیروى هوایى بود. اما این توطئه، با فرمان امام خمینی مبنی بر بی توجهی به حکومت نظامی رسما به شکست انجامید.

امام از همان ایامى كه به تحصیل مشغول بود، به مطالعه كتاب‌هاى سیاسى هم علاقه داشت و از تجربه‌هاى سیاستمداران اسلام‌مدار نیز كه در رأس آنان مرحوم شهید آیت‌الله سید حسن مدرس(رحمه‌الله) بود، استفاده مى‌كرد. پس از فوت آیت‌الله بروجردى(رحمه‌الله) مسأله انجمن‌هاى ایالتى و ولایتى، در سال 1341 ه‌.‌ش پیش آمد. حضرت امام(قدس سره) حضور در فعالیت سیاسى و آگاهى از سیاست را وظیفه خود مى‌دانست. در آن ایام، ایشان یک «فقیه بزرگ» و یک «سیاستمدار» مشهور و بزرگ به شمار مى‌آمد. ایشان چون چهل سال یا بیشتر بر جریان‌هاى روز نظارت داشت، از زیر و بم آن‌ها آگاه بود.از نظر قدرت مدیریت و رهبرى جامعه، شجاعت، شهامت و مبارزه با بزرگ‌ترین قدرت‌هاى جهان، از لحاظ فراست، تیزهوشى و دوراندیشى، جمع‌بندى مصالح و تشخیص اولویت‌ها، كمالاتش منحصر به فرد و فوق‌العاده بود.

صبح عاشورای سال ۱۲۹۰ شمسی روس‌ها ۸ تن از مشروطه‌خواهان از جمله ثقه‌الاسلام و دو جوان ۱۶ و ۱۸ ساله را به تبریز آوردند و در برابر چشمان مردم عزادار تبریز به دار کشیدند. «سازانف» وزیر امور خانه‌ی روسیه‌ تزاری در پاسخ به «ژرژ بوكان» سفیر انگلیس در دربار تزار می‌گوید: «مأموران نظامی روس جز اینكه ثقه‌‌‌الاسلام را مجازات كنند چاره‌ای نداشته‌اند؛ ثقه‌‌‌الاسلام یكی از محركین عمده‌ اغتشاش اخیر تبریز و هیجان عمومی ضدروس بوده است...» سفیر انگلیس در تهران در باره توافقی بر اعدام ثقه‌الاسلام تبریزی به سیداسدالله خرقانی گفته بود: «ما با روس‌ها موافقت كرده بودیم كه آذربایجان را روس‌ها ببرند و تصاحب نمایند ... بعد معلوم شد در آذربایجان مخالف روس‌ها زیاد است كه با آنها مخالفت كرده و جمعی از احرار را كشته و یک نفر روحانی بزرگ را آنجا به دار زده‌اند و مخالفت آذربایجانی‌ها ما را از آن تصمیم منصرف كرد.»

فصل نوین حیات حوزه علمیه قم با دعوت شیخ مؤسس از آیت‌الله سیدصدرالدین صدر برای حضور در این حوزه آغاز شد. وی که ساکن مشهد بود از دعوت شیخ عبدالکریم استقبال کرد و در سال 1313 ش وارد قم شد. او به عنوان يكی از مراجع بزرگ تقليد و زعيم حوزه موفق شد صدها عالم و مجتهد را پرورش دهد و بعد از وفات شيخ مؤسس، به همراه دو مرجع ديگر  آیات (حجت و خوانساری) توانست حوزه را در سخت‌ترين شرايط سال‌های خفقان قبل از شهريور 1320 حمايت نمايد. و منشأ خدمات ارزشمندی باشد.

دکتر عباس شیبانی در سال 1310 در تهران دیده به جهان گشود. در سال 1329 فعالیت سیاسی خود را آغاز کرد. فعالیتِ سیاسی اجتماعی پیش از انقلاب در کنار تحصیل پزشکی دو قطب اساسی دغدغه‌‌های او را ساخته بودند که همین امر سبب گردید هر جا که به او نیاز باشد در خط اول مقدم حضور داشته و ایفای نقش نماید. دکتر عباس شیبانی گرچه همیشه فعالِ حوزه‌ی پزشکی، سیاسی و اجتماعی شناخته شده است اما هیچ‌گاه نمی‌توان بیش از همه چیز زحمات و تلاش‌‌های این استاد بزرگ در عرصه پزشکی از جمله اقداماتی در زمینه پیوند اعضا، جراحی قلب، مغز و اعصاب و دیگر حوزه‌‌های اصلی پزشکی را نادیده گرفت.

بخشی از گزارش‌های ساواک، مکاتباتی است که این سازمان طی کنترل نامه‌های ارسالی یا دریافتی شهید مفتح، آنها را ضبط و کپی نموده است. تعدادی از این نامه‌ها مکاتبات او با مراجع وقت می‌باشد. در این میان نامه امام خمینی به ایشان از نجف در تقریر از «زحمات و ثبات قدم» وی حائز اهمیت ویژه است که در پاسخ به نامه ارسالی او به امام می‌باشد. شهید مفتح را می‌توان از پیشگامان فعالیت‌های فرهنگی در امر معرفی ابعاد اجتماعی-سیاسی اسلام به نسل جوان به شمار آورد. حجم عظیمی از اسناد ساواک از تکاپوهای او در این عرصه خبر می‌دهد. سفرهای تبلیغی شهید مفتح از دیگر موضوعاتی است که در گزارشات ساواک منعکس شده است. فعالیت‌ها و اقدمات شهید مفتح در مساجد و هیئت‌های مذهبی از دیگر محورهای اسناد ساواک در مورد وی می‌باشد.

در اعتراض به فراگیر شدن ظلم و بی‌عدالتی در اواخر دوران مظفرالدین شاه قاجار، علمای برجسته تصمیم به مهاجرت از تهران گرفتند. براین اساس طی جلسه‌ای که در منزل آیت‌الله سیدمحمد طباطبایی برگزار شد، حرم حضرت‌عبدالعظیم حسنی (علیه‌السلام) به عنوان محل تحصن انتخاب شد. لذا در روز 23 آذرماه 1284 مصادف با 16 شوال 1323 علما تهران را ترک کرده و راهی شهرری شدند.  این تحصن سرانجام بیست‌ودوم دی 1284 شمسی به پایان رسید و با ادامه مبارزه از سوی علما و مردم، مظفرالدین شاه فرمان مشروطه را در چهاردهم مرداد ماه 1285 ش امضا کرد. در ادامه و به علت مسائل پیش آمده حضور مبارزاتی علما به طور جدی‌تر مطرح می‌شود. بی‌شک واکاوی و تبیین حرکت علما در این زمان از موضوعات مهمی است که به درک مسائل تاریخی کمک بسیار می‌کند.