پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ آزادی امام خمینی در 15 فروردین 1343 برگ برنده دیگری برای روحانیون در مبارزه با رژیم پهلوی بود. به گزارش شهربانی امام «خمینی به اتفاق سركار سرهنگ مولوی» «ساعت 22 روز 15/1/43» به قم وارد شد. لحظاتی نگذشته بود كه خبر آزادی امامخمینی در شهر پیچید، عده‌ای بی‌اختیار فریاد می‌كشیدند و خبر آزادی امام را تكرار می‌كردند و عده‌ای نیز با ناباوری آن را شایعه می‌دانستند، ولی همه به سوی منزل امام خمینی حركت می‌كردند. طبق گزارش شهربانی قم پس از ورود آیت‌الله خمینی به قم و اطلاع مردم، دسته‌دسته طلاب و كسبه جهت دیدار مشارالیه به منزلش رفتند، از آن جمله آیت‌الله شریعتمداری همان شب ورود» به دیدار امامخمینی شتافت.
خبر آزادی امام خمینی موجی از احساسات را در قم و سرتاسر ایران به دنبال آورد. از فردای آزادی مشتاقان امام از سرتاسر كشور به سوی قم سرازیر شدند. طبق گزارش ساواك «كثرت مسافرین به قدری بوده كه بلیط اتوبوس 300 ریال به فروش رفته است و شركت واحد به ناچار چند دستگاه اتوبوس در خط قم به كار انداخته است، ولی با وجود این گاراژهای مسافربری ... بلیط پیش فروش كرده‌اند... چهار هزار نفر از آذربایجان و چند هزار نفر از گیلان و مازندران جهت زیارت ]امام[ خمینی حركت كرده‌اند».
ایران یكپارچه شور و احساسات نیروهای مذهبی بود. هر كس برای ابراز شادمانی و حمایت از رهبری نهضت كاری انجام می‌داد. دسته‌دسته به سوی تلگرافخانه می‌رفتند تا خوشحالی خود را خدمت رهبری و علما ابراز كنند. عده‌ای از مؤمنان در تكاپوی راه انداختن كاروان‌های زیارتی برای دیدار رهبرشان بودند. عده‌ای از نیروهای مذهبی به چراغانی و آذین‌بندی پرداختند. مساجد، حسینیه‌ها، منزل علما با برقراری جشن‌های باشكوه میزبان هواداران امامخمینی بودند. دستگیری امامخمینی و قیام پانزده خرداد، چنان عشق رهبری نهضت را در جان‌ها دمیده بود كه در مدت بازداشت امامخمینی تحولی بسیار عمیق در بین مردم ایجاد شده بود كه هرگز با یك سال قبل قابل مقایسه نبود.
روحانیون و عالمان شهرها نیز نهایت حمایت خود را از رهبری نهضت به عمل آوردند. سخنرانی‌های افشاگرانه، تشكیل مجالس جشن و اعلام خوشحالی مردم به بیت امامخمینی بر عهده‌ی روحانیون بود. به گزارش ساواك تا سه روز بعد از آزادی «از طرف اكثر روحانیون تلگراف‌های تبریكی به آیت‌الله خمینی مخابره شده و در آن به مشارالیه تبریك گفته‌اند».
رژیم وقتی احساسات سرتاسری مردم را مشاهده كرد، تصمیم گرفت نسبت به این موضوع از خود حساسیت نشان ندهد. سرلشكر پاكروان، رئیس ساواك، طی دستورالعملی در 20 فروردین به شهرها اعلام كرد: «نظر به اینكه ممكن است در مورد ترخیص آیت‌الله خمینی بعضی محافل بخواهند مراسمی به عمل بیاورند، برای اینكه بی‌خودی تصور نرود كه این موضوع زیاد اهمیت داده می‌شود، صلاح در این است كه دخالت نشود». در عین حال دستور داد كه اگر در این مراسم سخن‌های ضد رژیم گفته شد، افراد شناسایی شوند تا «مورد بازخواست و تعقیب قرار گیرند». پاكروان با همه‌ی تلاشی كه برای بی‌اهمیت جلوه دادن مراسم جشن آزادی به عمل آورد، در همین دستورالعمل اهمیت آن را تذكر داد و از كلیه‌ی ادارات ساواك خواست تا «جریان را به‌طور روزانه گزارش دهند».
بازار تهران كه همواره پا به پای مرجعیت در دفاع از مذهب شركت می‌كرد با اطلاع یافتن از آزادی امامخمینی جشن و چراغانی را آغاز كرد. بازار تهران روز بیستم فروردین را جشن اعلام كرد. از صبح اول وقت «بازاری‌ها در محل كار خود مجالس جشن و چراغانی برپا نمودند» و اعلام كردند عصر در مسجد حاج شیخ عبدالله مجلسی برقرار خواهد بود. بازاریان از همان ابتدای صبح «از انتهای بازار بزرگ تا مسجد حاج سیدعزیزالله... چراغ‌های زنبوری سه شعله روشن كرده و عكس‌ها]ی آیت‌الله خمینی[ را به چراغ‌ها نصب نمودند». همچنین «كسبه‌ی بازار نوروز خان و بازار حلبی سازها شروع به چراغانی كردند». بازار تجریش نیز به جشن و چراغانی پرداخت و روز بیستم فروردین با یك دستگاه اتوبوس برای زیارت امامخمینی به طرف قم حركت كردند. در بین راه با چند ماشین آمریكایی برخورد كردند. یكی از زائران «آمریكایی‌های داخل ماشین را مورد تمسخر قرار داده و مرتب فریاد می‌زد یانكی، یانكی» و آمریكایی‌ها «از این عمل فوق‌العاده ناراحت شده بودند». «در مسیر راه، داخل اتوبوس مرتباً به سلامتی [امام] خمینی صلوات فرستاده می‌شد».
در كرمانشاه مردم تصمیم داشتند «شهر را چراغانی كنند». با اینكه دستور ساواك عدم دخالت بود، ولی به «وسیله‌ی شهربانی جلوگیری گردید». به همین جهت مردم «مرتباً جلساتی در مساجد و منازل اهالی به مناسبت آزادی آیت‌الله خمینی» برقرار كردند. بزرگ‌ترین این جلسات روز هیجدهم فروردین در «مسجد آیت‌الله بروجردی از طرف طلاب حوزه‌ی علمیه‌ی كرمانشاه برپا» شد كه در این مجلس یكی از روحانیون به نام یاسینی به سخنرانی پرداخت. وی ضمن تجلیل از امامخمینی گفت: روحانیون «به هیچ حزبی بستگی نداشته و ندارند». وی در این سخنرانی به زندانی شدن یوسف پرداخت كه بعداً عزیز مصر تسلیم او شد و اطاعتش را پذیرفت، و سپس ذكر مصیبت زندانی شدن امام موسی‌بن جعفر(ع) به دست هارون الرشید را خواند.
در خرم‌آباد نیز طلاب حوزه‌ی علمیه با صدور اطلاعیه‌ای از مردم دعوت كردند تا «به مناسبت بازگشت ]امام[ خمینی» در مجلس جشنی كه در مسجد سلطانی برقرار می‌شود، شركت نمایند. هر چند شهربانی از برگزاری جشن جلوگیری كرد، ولی پس از نماز مغرب و عشا حجت‌الاسلام حاج شیخ علی صفدری به منبر رفت و در مورد «شخصیت علمی ]امامخمینی[» سخن گفت و سپس قطعنامه‌ی حوزه‌ی علمیه‌ی قم را كه در جشن فیضیه صادر شده بود، برای مردم قرائت كرد. به همین مناسبت نیز مجلس جشنی در مسجد توتونچی برقرار شد و آقای سید عمادالدین جزایری سخنرانی كرد.
در اصفهان نیز از همان روز اول آزادی امامخمینی، مغازه‌های بازار ضمن چراغانی و نصب پرچم و زدن تصاویر امام به جشن پرداختند و تعدادی نیز برای زیارت امام عازم قم شدند. روزهای بعد نیز مجالس جشنی در مدارس علوم دینی و مساجد برقرار شد. در نجف‌آباد نیز جشن و چراغانی برقرار شد.
در كاشان نیز به دلیل نزدیكی به قم زودتر خبر آزادی امامخمینی رسید. از همان اول صبح «كسبه‌ی بازار با نصب پرچم سبز سردر مغازه‌های خود و چراغانی به ابراز شادمانی» پرداختند و عده‌ای نیز رهسپار قم شدند. از ساعت 7 صبح بسیاری از مؤمنان برای تبریك آزادی امامخمینی به منازل علما رفتند و مورد پذیرایی قرار گرفتند.
در همدان نیز مجالس جشنی برقرار شد كه سخنرانان به افشای رژیم شاه پرداختند. روز 21 فروردین مجلس جشنی از طرف طلاب مدرسه‌ی دامغانی در مسجد میرزا داود منعقد شد كه «طبقات مختلف» مردم در آن شركت كردند و سه نفر از روحانیون به نام‌های سیداحمد حسینی، سیدفاضل حسینی و سیدمهدی طباطبایی درباره‌ی امامخمینی به سخنرانی پرداختند. دو روز بعد نیز به دعوت «روحانیون، تجار و اصناف همدان» مجلس جشنی در مسجد جامع همدان از ساعت 4 تا 9 بعد از ظهر برقرار گردید». روز 29 فروردین جشن بسیار باشكوهی در مسجد كمال‌آباد از طرف سید احمد حسینی ملایری برقرار شد. در این مجلس شاعران به شعر خوانی و مداحان به مدح امامخمینی و سخنرانان به انتقاد از رژیم پرداختند.
مردم شیراز نیز چون خود در وقایع 15 خرداد و دستگیری علمای بلادشان نقش بسزایی داشتند، مجدانه در جشن و شادی شركت كردند. جامعه‌ی روحانیت شیراز با صدور اطلاعیه‌ای از مردم خواست در «مجلس جشنی كه در مسجد جامع عتیق شیراز منعقد می‌شود، شركت كنند».
آیت‌الله سید عبدالحسین دستغیب كه چند ماهی بود كه از زندان آزاد شده بود، در این جلسه به انتقاد از دولت پرداخت. در پایان جلسه اطلاعیه‌ی شدیداللحنی علیه شاه در مجلس پخش شد كه دو كودك سیزده ساله و نه ساله به نام‌های هادی شكراللهی و سیدمحمدعلی دستغیب (فرزند آیت‌الله دستغیب) دستگیر شدند. مجلس دیگری در همان روز توسط سیدحسام‌الدین فال‌اسیری در مسجد آقاباباخان برقرار شد. علاوه بر مجالس جشن، تعدادی از «مریدان شیخ‌بهاءالدین محلاتی به منظور ابراز مسرت و دیدار از آقای خمینی به طرف قم عزیمت» نمودند. به جز شیراز در شهرهای جهرم، كازرون و لار مردم با چراغانی مجالس، جشنی برقرار كردند.
در كرمان نیز به دعوت جامعه‌ی روحانیت مجلس جشنی در مسجد پای كتنگ برقرار شد و آقای محمدجواد حجتی‌كرمانی به انتقاد از رژیم پرداخت. مجالس جشنی نیز در رفسنجان برپا گردید.
در شهرهای استان مازندران نیز جلسات جشنی برقرار شد. در شاهی (قائم‌شهر) مجلس جشنی برقرار شد و آقای محمد سالكی واعظ به تشریح مقام روحانیت پرداخت. پس از گزارش این جلسه به تهران، سرلشكر مقدم بلافاصله عكس‌العمل نشان داد و از ساواك ساری خواست تا «اشخاصی كه مردم را در مجامع عمومی بر ضدامنیت كشور تحریك نمایند و مخصوصاً اطرافیان روحانیون كه اخیراً دست به تحریكاتی می‌زنند با نظر استاندار بلافاصله دستگیر و به تهران اعزام دارند». ظاهراً این حساسیت به دلیل كارگری بودن شهر شاهی بوده است.
در بابل نیز بنا به دعوت آیت‌الله حاج شیخ هادی روحانی در مسجد چارسوق بابل جشنی برقرار شد.
بنابر گزارش ساواك «بعضی از معتقدین به آیت‌الله خمینی» «در استان خوزستان با برافراشتن پرچم بر سر مغازه‌های خود و گفتن تهنیت به یكدیگر ابراز شادی می‌نمودند».
در اراك نیز جشن‌هایی برقرار شد و به گزارش ساواك سعی می‌شد «به موضوع، اهمیت فوق العاده سیاسی و جنبه‌ی بین‌المللی بدهند».
شهرهای سنی‌نشین مانند زاهدان، كه مردم آن، كمتر از خود واكنش نشان می‌دادند نیز نوعی به شادمانی پرداختند. در زاهدان مردم با چراغانی و نصب عكس امامخمینی بر سر در مسجد جامع شهر احساسات خود را نشان دادند.
منبع: کتاب سه سال ستیز مرجعیت شیعه در ایران، حجت‌الاسلام روح‌الله حسینیان(1343-1341)، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
