از "حزب جمهوری" تا "مجاهدین خلق" و "همنام" در اولین انتخابات مجلس پس از انقلاب

پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی - ویژه‌نامه انتخابات مجلس؛ انتخابات اولین دوره مجلس شورای اسلامی، روز 24 اسفند 1358 در شرایطی برگزار گردید که هنوز بیش از یک سال از عمر نظام جمهوری اسلامی نگذشته بود. این انتخابات، پنجمین انتخابات عمومی پس از رفراندوم تعیین نظام جمهوری اسلامی و انتخاب نمایندگان مجلس خبرگان، همه‌پرسی قانون اساسی و انتخابات ریاست جمهوری بود.

در این انتخابات برخلاف انتخابات گذشته اکثر نیروهای سیاسی با تمام قوا وارد عرصه رقابت سیاسی شدند که خود حکایت از اهمیت و جایگاه مجلس شورای اسلامی در نظام سیاسی ایران دارد. درواقع به‌جز برخی گروه‌های سیاسی کوچک که انتخابات را تحریم کردند، اکثر احزاب و گروه‌ها خود را برای یک رقابت جدی آماده ساختند و طرفداران خود را به شرکت گسترده در انتخابات مجلس فراخواندند.[1]

در جریان این انتخابات سه نیروی عمده‌ی مذهبی، ملی و گروه‌های چپ در مقابل هم قرار گرفتند.[2] رقابت اصلی در این انتخابات بین حزب جمهوری اسلامی، دفتر همکاری‌های مردم با رئیس‌جمهور و گروه همنام بود.

البته گروه‌های چپ التقاطی[3] به سردمداری سازمان مجاهدین خلق، تکاپوی تبلیغاتی شدیدی را برای راه‌یابی به مجلس به راه انداختند. درواقع مسعود رجوی که به علت عدم رأی به قانون اساسی جمهوری اسلامی، از گردونه رقابت نخستین دوره ریاست جمهوری خارج شده بود، امید زیادی داشت که در انتخابات مجلس جبران مافات کند و در رأس فهرست مجاهدین خلق که به «فهرست شورای مرکزی کاندیداهای انقلابی و ترقی‌خواه» معروف شد، به مجلس راه‌یابد.

گروه‌ها و احزاب چپ التقاطی کوچک‌تر همچون جاما و جنبش مسلمانان مبارز، نیز هرکدام فهرست جداگانه‌ای منتشر ساختند که البته اکثر کاندیداهای آن با سایر گروه‌ها مشترک بود. جبهه ملی هم با محوریت طرفداری از اندیشه مصدق، وارد کارزار انتخاباتی شد و فهرست انتخاباتی خود را عرضه نمود.[4]

با توجه به پراکندگی و انشعاب در گروه‌ها و احزاب، جریانات سیاسی در پی وحدت و ائتلاف با گروه‌های هم‌فکر خود برآمدند تا از این طریق به جایگاه مستحکمی در مجلس دست‌یابند. البته در عمل هیچ‌یک از گروه‌ها غیر از حزب جمهوری اسلامی نتوانستند به ائتلاف برسد. این حزب با استقبال از ائتلاف، موفق شد بسیاری از گروه‌های مذهبی و خط امامی را با خود همراه سازد و لیست ائتلاف بزرگ را دو روز مانده به انتخابات منتشر کند.[5]

طبق اعلام وزارت کشور، در این دور از انتخابات مجلس شورای اسلامی حدود 1900 نفر ثبت‌نام کردند که از آن میان 540 نفر در تهران و حدود 1400 نفر در شهرستان‌ها نامزد نمایندگی مجلس شدند.[6]

شکل 1. احزاب و گروه‌های فعال در انتخابات دوره اول مجلس شورای اسلامی

سرانجام انتخابات در 24 اسفندماه با مشارکت 52/14 درصد واجدین شرایط یعنی ده میلیون و 874 هزار و 470 نفر در سراسر کشور برگزار شد و 97 نفر از کاندیداها موفق شدند اکثریت مطلق آرا را در سراسر کشور به دست آورند و انتخاب مابقی نمایندگان به دور دوم موکول شد.[7]

با توجه به اینکه از همان آغاز انتخابات مشخص بود که ائتلاف بزرگ توانسته است با اقبال مردم روبرو شود، گروه‌های رقیب ازجمله مجاهدین خلق، وزارت کشور را متهم به تقلب و جانب‌داری از حزب جمهوری اسلامی نمودند. جالب آنکه رئیس‌جمهور نیز اعلام کرد: «متأسفانه انتخابات چهره‌ای سالم نداشت به‌گونه‌ای که تقلب آن به‌ظاهر هم پیدا بود».[8]

انتخابات مرحله دوم هم در روز جمعه 19 اردیبهشت 1359 انجام شد و 137 نفر از سراسر کشور انتخاب شدند.[9] در این دور از انتخابات هم ائتلاف بزرگ با کسب 8 کرسی نمایندگی تهران توانست از رقبای خود پیشی بگیرد. در این مرحله از انتخابات گروه جاما و دفتر همکاری‌ مردم‌ با رئیس‌جمهور هرکدام یک کرسی را ازآن خود ساختند و دو کرسی باقی‌مانده نیز به گروه همنام رسید. بدین ترتیب با پیروزی حزب جمهوری اسلامی و نیروهای همسو با آن در این انتخابات، نوعی تعادل در ارکان حکومتی میان لیبرال‌ها که نهاد ریاست جمهوری را در دست داشتند و نیروهای اسلام‌گرا که مجلس را در اختیار گرفتند پدید آمد.

تشتت آرای ناشی از شرکت احزاب و جریان‌ها مختلف در انتخابات مجلس اول باعث گردید تا در دو مرحله انتخابات، تنها 234 نفر به مجلس راه یابند.

بعد از انجام انتخابات چهار فراکسیون به شرح ذیل در مجلس اول شکل گرفت:

1. فراکسیون حزب جمهوری اسلامی با حدود 85 نفر عضو که یا عضو حزب بودند یا از هواداران نزدیک به آن بشمار می‌رفتند. البته از تعداد فوق 21 نفر توسط ستاد انتخاباتی دفتر همکاری‌های مردمی با رئیس‌جمهور و گروه همنام و گروه‌های دیگر نیز معرفی شده بودند؛

2. فراکسیون همنام که به‌طور عمده از اعضای نهضت آزادی ایران بشمار می‌رفتند و تعدادشان به حدود 20 نفر می‌رسید؛ البته تعدادی از آن‌ها از جانب هواداران بنی‌صدر و ائتلاف بزرگ نیز معرفی شده بودند.

3. فراکسیون دفتر همکاری‌های مردم با رئیس‌جمهور با تعداد 23 نفر که تعدادی از آن‌ها متمایل به ائتلاف بزرگ بودند.

4. فراکسیون مستقل با 115 نفر نماینده که اکثرشان در تصمیم‌گیری‌ها با ائتلاف بزرگ هماهنگ بودند.[10]

نکته قابل‌توجه در این انتخابات این است که نمایندگان جناح چپ باوجود فعالیت‌های گسترده خود، به علت ناهماهنگی با ماهیت انقلاب نتوانستند رأی مردم را کسب کنند و معدود افرادی هم که رأی آوردند با رد اعتبارنامه‌هایشان از حضور در مجلس بازماندند.

شکل 2. ترکیب و آرایش سیاسی مجلس اول

منابع:

1. مجلس شورای اسلامی دوره اول، ص 46.

2. غلامرضا خواجه سروی؛ محمد محسن شارعی (1394). تاریخ تحولات سیاسی مجلس شورای اسلامی، تهران: انتشارات سرو اندیشه، صص 17 ـ 29.

3. جریان التقاطی، آن جریان فکری سیاسی است که از نظر ایدئولوژیک ریشه در دو یا چند مکتب دارد. این جریان در ایران با ترکیبی از اسلام و مکاتب وارداتی غربی رخ نموده است. در ایران پیش از انقلاب اسلامی شاهد سه نوع التقاط به‌قرار زیر هستیم: التقاط اسلام و مارکسیسم؛ التقاط اسلام، ناسیونالیسم و لیبرالیسم؛ التقاط ناسیونالیسم و مارکسیسم.

این سه شاخه التقاط برخی افراد، سازمان‌ها و احزاب را تحت تأثیر قرارداد و احزابی همچون سازمان مجاهدین خلق (منافقین)، گروه فرقان، نهضت آزادی ایران و حزب نیروی سوم را پدید آورد. جریان التقاطی که مکاتب مذکور را برای حل مشکل استبداد و مبارزه با استعمار خارجی ناتوان می‌دید روی به ایجاد مکتبی ترکیبی برای حل این مسائل بود.

4. خبرگزاری مشرق، (۴ بهمن ۱۳۹۴)، «تمرین دموکراسی نیروهای انقلابی در اولین مجلس شورای اسلامی».

5. مجلس شورای اسلامی دوره اول، ص 62؛ ر.ک: روزنامه کیهان، 12 اسفند 1358؛ روزنامه جمهوری اسلامی، 22 اسفند 1358.

6. روزنامه کیهان، 14 اسفند 1358.

7. مجلس شورای اسلامی دوره اول، ص 64.

8. روزنامه انقلاب اسلامی، 25 اسفند 1358.

9. مجلس شورای اسلامی دوره اول، ص 67.

10. تحولات سیاسی و اجتماعی ایران پس از انقلاب اسلامی، ج 1، ص 352.