مساله بحرین و استیضاح دولت هویدا

پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ حزب پان‌ایرانیست مانند بسیاری از احزاب دیگر، مولود تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شهریور 1320 ه.ش بود. عوامل شکل گیری این سازمان را می توان با موضوعاتی چون جنگ جهانی و حضور نیروهای متفقین در ایران، بروز احساسات ملی گرایی افراطی و تقابل با اقدامات تجزبه طلبانه و استقلال خواهی در نواحی پیرامونی، هرج و مرج و نابسامانی کشور، سرخوردگی و یاس ناشی از فروپاشی قدرت و اشغال کشور در ارتباط دانست. در چنین اوضاعی، نخستین و مهمترین هسته تشکیلاتی که بعدها به تاسیس حزب پان ایرانیست منجر شد، در اواخر سال 1322 ه.ش و با حضور عده ای از جوانان و نوجوانان پدید آمد. این تشکل جدید که در روز بیست و یکم بهمن ماه 1322 ه.ش اعلام موجودیت کرد، انجمنی نیمه مخفی و زیرزمینی با عنوان گروه انتقام بود.

شناخته شده ترین پایه گذاران انجمن در آغاز عبارت بودند از علیرضا رئیس، داریوش همایون، فرید سیاح سپانلو، علینقی عالیخانی، خداداد فرمانفرمائیان، حق نویس، علی زندی، غفوری نژاد، جواد تقی زاده، فریدون تقی زاده، شهپر یزدی، احمد مختاری، صارم کلالی، ابوالقاسم پورهاشمی، ناصر ماضدی، مهدی عبده، مهدی بهره مند، بیژن فروهر، جمشید رحمانی و نستور ولادیکا؛ اما طی چند سال بعد، محسن پزشکپور و محمدرضا عاملی تهرانی در تشکیلات منتهی به تاسیس حزب پان ایرانیست نقش مهمتری نسبت به افراد یاد شده، ایفا کردند؛ به طوری که دو عضو جدید به همراه فرید سیاح سپانلو و پرویز صفی یاری پس از گذشت چهار سال در پانزدهم شهریور 1326 ه. ش، بیانیه ای انتشار دادند که در واقع، می توان از آن با عنوان مانیفست مکتب پان ایرانیسم یاد کرد.

پیش از تأسیس حزب پان‌ایرانیست، تحولات و انشعاب‌هایی از سازمان پان‌ایرانیست شکل گرفت که طی آن چندین حزب دیگر نیز موجودیت یافتند. محسن پزشکپور، محمدرضا عاملی تهرانی و دیگر همفکرانشان پس از جدایی از سازمان، با حزب نبرد ایران به رهبری داریوش فروهر ائتلاف کردند و «حزب ملت ایران بر بنیاد پان‌ایرانیسم» را تشکیل دادند. اما این ائتلاف طولی نکشید و به زودی دو گروه از هم جدا شدند.

در آبان 1330 ه.ش از دل مکتب پان‌ایرانیسم، حزب ملت ایران موجودیت خود را بر بنیاد پان‌ایرانیسم اعلام نمود و فعالیت خود را آغاز کرد. داریوش فروهر مؤسس و از فعالین سیاسی آن دوره بود. در تمام مدت ملی ‌شدن صنعت نفت، حزب ملت ایران همواره با جبهه ملی در فعالیت‌های سیاسی منجر به ملی ‌شدن صنعت نفت شرکت داشت. مهم‌ترین عامل جدایی دو گروه-یعنی گروه به رهبری فروهر و گروه دیگر با رهبری پزشکپور- را می‌توان تفاوت در روش و عملکرد آنان دانست. بدین ترتیب حزب ملت بر بنیاد پان‌ایرانیسم توسط فروهر رهبری می‌شد و محسن پزشکپور و دیگران، حزب پان‌ایرانیست را به ‌وجود آوردند. از جمله اعضای اصلی حزب پان ایرانیست می توان به فضل الله صدر، محسن پزشکپور، مهدی صدیقی، اسماعیل فریور و... اشاره کرد. حزب پان ایرانیست به رهبری پزشکپور در دوران نخست وزیری مصدق، عملکرد شفاف و قابل دفاعی نداشت. این حزب در جریان ملی‌شدن صنعت نفت، نخست با نهضت ملی همکاری داشت و در بیانیه ها و تجمعات خود، به حمایت از سیاست‌های دکتر محمد مصدق، نخست‌وزیر وقت، می‌پرداخت. در جریان قیام 30 تیر 1331 ه.ش و به قدرت رسیدن مجدد مصدق، حزب پان‌ایرانیست حمایت خود را از وی اعلام کرد، اما پس از آن به طور علنی و به یکباره جانب شاه را گرفت؛ به گونه ای که بعد از وقایع 28 مرداد 1332 ه.ش و سقوط دولت مصدق، حزب پان‌ایرانیست با انتشار روزنامه «خاک و خون» همکاری با رژیم پهلوی را گسترش داد. حزب پان ایرانیست از این زمان به بعد، هیچ گاه با اصول و برنامه های سلطنت و عملکرد محمدرضا پهلوی در مقابل مخالفت برنیامد؛ به طوری پس از برگزاری همه پرسی در ششم بهمن ماه 1341، ضمن تایید این اقدام، اعلام داشت که ششم بهمن، نقطه عطفی در تاریخ ایران است که انقلاب مشروطیت را کامل کرده است. از این رو، مخالفت های حزب در دوره های مختلف بیشتر متوجه نخست وزیران وقت و برنامه‌های آنان بود و حزب بارها در برنامه های حزبی و در روزنامه خود، اطاعت از شاه و سلطنت را اعلام نموده بود.

یکی از اقدامات حزب در دهه چهل، حضور در مجلس شورای ملی در کنار دیگر احزاب دولتی چون ایران نوین و مردم بود. بدین جهت سهم کوچکی برای این گروه در مجلس در نظر گرفته شد و این حزب، علی رغم مخالفت با دولت هویدا و حزب ایران نوین، برآن شد در انتخابات مجلس بیست و دوم شورای ملی شرکت کند. حاصل این حضور، ورود پنج نفر از اعضای حزب پان ایرانیست به نام های محسن پزشکپور از حوزه انتخابیه خرمشهر، محمدرضا عاملی تهرانی از مهاباد، فضل الله صدر از کهک قم، اسماعیل فریور از رضائیه و هوشنگ طالع از حوزه رودسر به مجلس بود. در این دوره، یکی از جنجال برانگیزترین موضوعات مجلس، مساله جدایی بحرین از ایران بود که با واکنش نمایندگان حزب پان ایرانیست مواجه گردید و زمینه را برای استیضاح دولت امیرعباس هویدا نخست وزیر وقت فراهم نمود.

استیضاح دولت هویدا از سوی پان ایرانیست‌ها

در جلسه یکشنبه 9 فروردین 1349، اردشیر زاهدی وزیر امور خارجه ایران با حضور در مجلس شورای ملی، به ایراد سخنانی در خصوص مجمع الجزایر بحرین پرداخت و ضمن اشاره به پیشینه تاریخی این منطقه، مالکیت ایران بر این جزیره و اقدامات دولت بریتانیا به منظور جدایی بحرین از ایران، اعلام نمودکه با توجه به زمان خروج نیروهای انگلیسی از شرق کانال سوئز در 1971م و نیاز به حل مساله بحرین و با در نظرگرفتن تغییر در ترکیب جمعیتی این منطقه در طی سال های متمادی، شاهنشاه طی مصاحبه مطبوعاتی چهاردهم دی ماه 1347 ه.ش در دهلی نو، خط مشی منطقی را برای حل مساله بحرین اتخاذ نمود و اظهار داشت که ایران هرگز برای به دست آوردن اراضی و امتیازات ارضی علی‌رغم تمایل مردم آن سامان، به زور متوسل نخواهد شد؛ زیرا که سیاست و فلسفه این است که با اشغال و گرفتن سرزمین از طریق زور مخالف باشیم. از این رو، انتخاب راه حل قانونی و منطقی حل موضوع بحرین مورد توجه قرار گرفت و پس از مطالعات لازم، دولت تصمیم گرفت که در این مورد، به سازمان ملل که تنها مرجع حل اختلافات بین‌المللی است، متوسل شود و با موافقت دبیرکل این سازمان، مقرر گردید نماینده ای از سوی این سازمان برای کسب تمایل باطنی مردم بحرین به این منطقه اعزام گردد.

بیان این سخنان با واکنش محسن پزشکپور نماینده حزب پان ایرانیست در مجلس مواجه گردید و وی با ذکر ادله و شواهد مسجل و مسلم تاریخی در حقانیت حاکمیت ایران بر بحرین و همچنین ارائه نکاتی در خصوص عدم آزادی بیان در بحرین به منظور استعلام دیدگاه‌ها و نظرات مردم با وجود خفقان و تزویر موجود در این منطقه، اقدامات دولت را مغایر با اصول حاکمیت ملی و مخالف با سیاست شاه در مصاحبه دهلی دانست و دولت را به واسطه این سهل انگاری و تعرض نسبت به اصول حاکمیت ملی مستحق استیضاح نمود.

استیضاح مذکور در جلسه بعدی مجلس که حدود 18 روز بعد یعنی در تاریخ 27 فروردین برپا گردید، توسط محسن پزشکپور قرائت شد. متن استیضاح فوق بدین شرح آمده است:«به گواهى تاریخ، به دلالت مستندات و دلایل متقن و دنیاپسند و غیرقابل انکارى که وجود دارد و برخى از آنها نیز در مقدمه مبسوط گزارش تقدیمى دولت به مجلس شوراى ملى مندرج است، بحرین از نخستین هنگام تاریخ تاکنون «جزء لایتجزاى شاهنشاهى ایران بوده است» به طورى که جزایر مزبور به عنوان استان چهاردهم میهن ما از طرف دولت شاهنشاهى ایران اعلام گردید و بر همین اساس براى بحرین و دیگر جزایر پراکنده خلیج‌فارس، کرسى‌هاى نمایندگى در مجلس شوراى ملى پیش‌بینى گردیده است که اکنون متأسفانه جاى نمایندگان آن در مجلس شوراى ملى خالى است و نیز با توجه به این که مفهوم و منطق اصل سیاست مستقل ملى جز کوشش و تلاش براى احقاق حقوق تاریخى ملت ایران و طرد آثار هرگونه سیاست استعمارى چیزى دیگر نمى‌باشد و همچنین با توجه به این که محتواى سخنان شاهنشاه آریامهر در مصاحبه دهلى نو جز وجود تمایل طبیعى و تاریخى مردم بحرین براى زندگى کردن هماهنگ با دیگر مردم ایران مفهومى دیگر ندارد که این تمایل تاریخى و طبیعى مردم بحرین نیز جز در محیطى آزاد به دور از دو عامل «زور» و «تزویر» استعمار انگلیس نمى‌تواند تجلى نماید، قسمت اخیر گزارش دولت که به عنوان راه‌حل مسأله بحرین به مجلس شوراى ملى تقدیم گردیده است، نقض صریح اصول تمامیت ارضى و حاکمیت ملى است و تعارض آشکار با اصل سیاست مستقل ملى دارد. همچنین قسمت اخیر گزارش دولت دلالت دارد که دولت هیچ گونه اقدامى براى ایجاد شرایط مناسب و آزاد جهت ابراز تمایل طبیعى مردم بحرین ننموده است و عملاً نحوه‌اى که به عنوان کسب نظر مردم بحرین در گزارش دولت منعکس شده است، جز انجام یک سلسله تشریفات به سود سلطه جابرانه استعمار انگلیس و شرایط خفقان‌آورى که استعمار و شیخ دست‌نشانده آن در بحرین به وجود آورده است چیز دیگر نیست. بنابراین، با توجه به اهمیت حساس و تاریخى موضوع مورد بحث و با توجه به مسئولیت مشترکى که حسب مقررات قانون اساسى همگى اعضاى هیئت دولت برابر «شاهنشاهى و ملت ایران» دارند، به این وسیله گروه پارلمانى پان ایرانیست به جهات یاد شده در بالا، دولت را استیضاح مى‌نماید. خواهشمند است مقرر فرمایید دولت براى پاسخ به استیضاح مزبور با توجه به مقررات آئین‌نامه در مجلس شوراى ملى حضور یابد. با سپاس بسیار گروه پارلمانى پان ایرانیست. محسن پزشک‌پور- دکتر محمدرضا عاملى- دکتر فضل‌الله صدر- دکتر اسماعیل فریور- دکتر هوشنگ طالع»

با ارائه استیضاح از سوی این حزب در مجلس، امیرعباس هویدا نخست وزیر وقت که برای ایراد سخنان در خصوص طرح ها و لوایح دیگر در مجلس حضور یافته بود، برای پاسخگویی به استیضاح مذکور اعلام آمادگی کرد اما به دلیل آن که بنابر قوانین مجلس شورای ملی، پاسخ به استیضاح باید یک جلسه پس از قرائت آن صورت پذیرد، لذا پاسخ هویدا به استیضاح این گروه در خصوص مساله بحرین به جلسه بعد مجلس در تاریخ 1 اردیبهشت 1349 ه.ش موکول گردید.

ادامه دارد..

منابع:

- مصطفی الموتی(1369) ایران در عصر پهلوی، جلد 12، لندن، پکا

- مهربان، رسول (1360). بررسی مختصر احزاب بورژوازی لیبرال در مقابله با جنبش کارگری، تهران، نشر پیک ایران

- علم، محمدرضا و افسری‌راد، محمد (1394) رابطه حزب پان‌ایرانیست با جبهه ملی تا کودتای 28 مرداد 1332،  پژوهش‌های علوم تاریخی، دوره هفتم، شماره 2

-شاهدی، مظفر(1389) حزب پان ایرانیست(1330-1388)تهران، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی

-مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره بیست و دوم، جلسه 182، یکشنبه 9 فروردین ماه 1349

- مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره بیست و دوم، جلسه 183، پنجشنبه 27 فروردین ماه 1349