مرکز اسناد انقلاب اسلامی

17 فروردین 1299 شیخ محمد خیابانی قیام خود را در تبریز آغاز کرد. این قیام که شش ماه به طول انجامید، دستاوردها و تأثیرات مهمی در تاریخ معاصر برجای گذاشت؛ احیای سنت دیرین مبارزه‌ با استعمار، سست کردن پایه‌های‌ قرارداد 1919 (معامله‌ فروش‌ ایران‌ به‌ انگلستان‌) و... نمونه‌ایی از این دستاوردها است. این قیام سرانجام به دلایلی از جمله؛ فقدان پایگاه مردمی، عدم تدارک نظامی کافی، عدم تأمین هزینه نهضت، دست‌كم‌گرفتن‌ قزاق‌ها و سرانجام با دخالت دولتِ مشیرالدوله و نمایندگی مخبرالسلطنه و با شهادت رهبری نهضت در تاریخ 22 شهریور 1299 خاموش شد.

نهضت شیخ محمد خیابانی ، در مدت‌ عمرِ کوتاه‌ شش‌ماهه‌اش‌ توانست‌ سنت‌ دیرین‌ مبارزه‌ با استعمار و ستم‌ اجتماعی‌ و راه‌ و رسم‌ سلحشوری‌ را از نو احیا کند و پایه‌های‌ قرارداد 1919 را تکانی‌ سخت‌ بدهد، تا جایی‌ که‌ انگلستان‌ را مجبور به‌ عقب‌نشینی‌ کند. علاوه بر این نهضت خیابانی بر‌ حکومت‌ استبدادی‌ در آذربایجان‌ نقطه‌‌ پایان‌ گذاشت‌ و برای آسایش مردم اقدامات مهمی انجام شد، در این نهضت برای‌ تربیت‌ و باسواد کردن‌ کودکان‌ و نوجوانان و سالمندان‌ تلاش‌ و اقدامات مهمی انجام شد. همچنین به منظور خدمت‌ به‌ فقرای‌ شهری‌ و مردم‌ کم‌درآمد، و‌ برای‌ مبارزه‌ با رفتار ستمگرانه‌ و نامردمی‌ انبارداران‌ و محتکران‌، سازمان‌های‌ عام‌المنفعه‌‌ راه اندازی شد. علاوه بر این در راه‌ تأمینِ‌ منافعِ‌ اکثریت‌ مردم‌ یعنی‌ دهقانان‌، کارگران‌، تجار کوچک‌، روشنفکران‌، صنعتگران‌ و افراد کم‌درآمد شهری‌ قدم‌های‌ مهمی برداشته شد.