مکالمه منتشرنشده برژینسکی و محمدرضا پهلوی در اسناد شخصی کارتر

پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ در روز سوم نوامبر 1978 که مصادف بود با روز قبل از کشتار 13 آبان 1357 در دانشگاه تهران و سه روز قبل از معرفی دولت نظامی ازهاری، زیبگنیو برژینسکی مشاور امنیت ملی کارتر به دستور او، مستقیماً با محمدرضا پهلوی تماس گرفت. این مکالمه که در فضایی خاص و پر از التهاب انجام می شد، در ظاهر نشان‌دهنده حمایت کامل دولت آمریکا از رژیم پهلوی بود، حتی پس از کشتار 17 شهریور میدان ژاله که طبق آمار رسمی دولت پهلوی، لااقل 100 نفر از مردم معترض در مقابل گلوله‌باران ارتش جان سپردند. اما در پس پرده این مکالمه سردرگمی و ترس دیکتاتور به روشنی قابل درک است. برژینسکی در یادداشتی که از نتیجه این مکالمه به کارتر داد نوشته است: « شاه خیلی افسرده به نظر می رسید و چندبار وضعیت خود را «خیلی بد» گزارش کرد. صدای او بسیار بی‌حال و ضعیف بود و هیچ قدرت و اراده‌ای از آن برداشت نمی‌شد.»[1]

این مکالمه عجیب‌وغریب که شش دقیقه طول کشید، نشان‌دهنده سردرگمی و بلاتکلیفی واشنگتن درباره وضعیت و آینده ایران هم هست. برژینسکی چند بار تأکید می‌کند که از شاه و دولت پهلوی حمایت می‌کند و تصریح می‌کند که کارتر هیچ قصدی برای اقدام بر خلاف میل و تصمیم شاه ایران ندارد. بااین‌حال، برژینسکی نمی‌تواند نگرانی خود را از وضعیت ایران پنهان کند: «البته اگر دولت پهلوی امتیازات و حمایت‌های بی‌حسابی اعطا کند می‌تواند منجر به بروز انفجار بزرگ‌تر اعتراضات در ایران شود» شاه که فکرش مغشوش و آشفته است از او می‌خواهد دوباره تکرار کند. سؤال بعدی شاه از برژینسکی این است که آیا سفیر آمریکا ویلیام سالیوان هم از این نظرات آگاه است؟ برژینسکی بعداً در حاشیه متن مصاحبه نوشت که شاید منظور شاه از پرسیدن این سؤال، اشاره به اختلاف‌نظر احتمالی کاخ سفید و سفیر سالیوان باشد. کارتر نیز در بالای برگه سند یادداشتی نوشته که حاکی از آن است که این گزارش مکالمه را خوانده است.

این سند که از آرشیو شخصی جیمی کارتر برداشته شده، برای نخستین‌بار به این شکل مشروح مکالمه تلفنی برژینسکی و محمدرضا پهلوی را گزارش می‌کند و پیش‌ازاین غیر از اشارات برژینسکی در خاطراتش (قدرت و اصول)، روایت مستقلی از این مکالمه تلفنی مهم وجود نداشته است.

شرح سند: مکالمه تلفنی شاه ایران و زیبگنیو برژینسکی

تاریخ: جمعه 3 نوامبر 1978

زمان: 9:05 ق.ظ تا 9:11 قبل ظهر

محل نگهداری: کتابخانه و موزه شخصی جیمی کارتر، اسناد مشاور امنیت ملی زیبگنیو برژینسکی، شماره فایل: NSA 6:

Jimmy Carter Library and Museum, Records of the Office of the National Security Advisor, Zbigniew Brzezinski Material Country Files: NSA 6, Iran, 9/78 11/16/79, Box 29, Folder: Iran, 11/78

زیبگنیو برژینسکی: اعلی حضرت؟

محمدرضا پهلوی: سلام، حال شما چطور است؟

زیبگنیو برژینسکی:  خیلی خوبم. شما چطورید؟

محمدرضا پهلوی: خوب و خیلی مشغول و گرفتار هستم.

زیبگنیو برژینسکی:  متوجه حال شما هستم. من خیلی خوشحال و مفتخر هستم که فرصت صحبت با شما دست داده است. رئیس‌جمهور کارتر شخصاً از من خواست این مکالمه را با شما داشته باشم و به شما اطلاع دهم که او فعلاً درگیر رقابت‌های انتخاباتی است چرا که ما هفته بعد انتخابات را در پیش داریم. به همین دلیل او نتوانست شخصاً با شما تماس بگیرد بااین‌حال کارتر امیدوار است که به‌زودی با شما صحبتی داشته باشد.

محمدرضا پهلوی: من همیشه مشتاق صحبت با ایشان هستم، هرچند مطمئن نیستم که این صحبت را از طریق تلفن انجام دهیم.

زیبگنیو برژینسکی:  در ضمن ایشان از من خواست تا به شما اطلاع دهم که سفیر ما هم همین مطالب را حضوراً خدمت شما خواهد گفت.

محمدرضا پهلوی: من فردا با او جلسه‌ای حضوری دارم.

زیبگنیو برژینسکی:  این پیام که به سفیر هم ابلاغ شده 3 بخش مهم دارد: اولاً آمریکا در بحرانی که دست‌به‌گریبان آن هستید به طور کامل، بدون هیچ ملاحظه‌ای و تمام‌وکمال از شما حمایت می‌کند.

محمدرضا پهلوی: بسیار سپاسگزارم

زیبگنیو برژینسکی:  شما حمایت کامل ما را خواهید داشت. ثانیاً ما از هر تصمیمی که شما درباره تغییر دولت و برخی اصلاحات درونی حکومت حمایت می‌کنیم.

محمدرضا پهلوی: درسته!

زیبگنیو برژینسکی:  تکرار می‌کنم که ما هیچ راه‌حل پیشنهادی به شما ارائه نمی‌دهیم و تصمیم شما مورد حمایت ماست.

محمدرضا پهلوی: درسته!

زیبگنیو برژینسکی:  و امیدوارم به‌اندازه کافی شفاف گفته باشم و به سفیر هم گفتیم به همین روشنی و صراحت بگوید که ما به‌هیچ‌وجه هیچ‌گونه توصیه‌ای برای شما در هیچ جهتی نداریم. ما از هر تصمیمی که شما بگیرید حمایت می‌کنیم و هر اقداماتی که احساس می‌کنید مهم است را انجام دهید تا قدرت خود را تثبیت کنید و پادشاهی مؤثر خود را در کشور تقویت کنید. هر اقدامی که لازم است در این راستا انجام دهید.

محمدرضا پهلوی: خب من خیلی از شما قدردانی می‌کنم. واقعاً من تحت‌تأثیر این حمایت شما قرار گرفتم؛ ولی واقعیت این که این وضعیت خیلی پیچیده و مبهم است.

زیبگنیو برژینسکی:  از چه جهت پیچیده است؟

محمدرضا پهلوی: ازاین‌جهت که باید از هرگونه اقدام شدید و سرکوبگرانه که ممکن است انجام شود پرهیز کنیم.

[حاشیه برژینسکی بر متن مکالمه: به نظرم شاه منظورش این بود که منظور ما از مطالب قبل این بوده است]

زیبگنیو برژینسکی:  خب، از نظر من شما در واقع گرفتار ترکیب چند جانبه هستید که باید به‌صورت هم‌زمان به عموم جامعه عرضه کنید و هم‌زمان باید چند اقدام مهم هم انجام دهید که نشانگر قدرت و اقتدار شما در جامعه باشد.

محمدرضا پهلوی: بله درسته!

زیبگنیو برژینسکی:  در واقع این وضعیت خاص و پیچیده‌ای است و صرفاً اعطای امتیازات به جامعه و بازتر کردن فضا می‌تواند منجر به وضعیت بحرانی‌تری شود.

محمدرضا پهلوی: ممکنه حرفتان رو دوباره تکرار کنید؟

زیبگنیو برژینسکی:  کدوم حرف رو؟

محمدرضا پهلوی: جمله آخر

زیبگنیو برژینسکی:  اعطای امتیازات به جامعه به‌تنهایی می‌تواند منجر به بالاگرفتن اعتراضات شود. برای ما در وضع فعلی خیلی سخت است که قضاوت درستی نسبت به اوضاع داخلی حکومت شما داشته باشیم. ولی ما دوست داریم از حمایت بیشتر شما از روزنامه‌نگاران اطلاع پیدا کنیم که همان‌طور که می‌دانید قبلاً در وضعیت بدی قرار داشت. این کار می‌تواند یک تغییر سیاست جذاب باشد و نشانه‌ای از تحولاتی که شما برای ایجاد روند مدرنیزاسیون و تجدد در کشورتان شروع کرده‌اید باشد و به تثبیت شرایط کمک کند.

محمدرضا پهلوی: آیا سفیر شما از این نظرات آگاهی دارد؟

[یادداشت دست‌نویس کنار این بخش از مشروح مکالمه تلفنی از برژینسکی: احتمالاً قصد شاه از پرسیدن این سؤال یک افشاگری است (اختلافات سالیوان و کاخ سفید)]

زیبگنیو برژینسکی:  من دیروز این پیغام را برای او فرستاده‌ام و پس از پایان این تماس تلفنی مجدداً با او تماس خواهم گرفت. همان‌طور که قبلاً گفتم برای ما خیلی دشوار است که تصویر کاملی از وضعیت شما داشته باشیم و بتوانیم تصمیم درست را به شما پیشنهاد دهیم. ولی ما کاملاً از تصمیم شما حمایت می‌کنیم، حال می‌خواهد این تصمیم ایجاد یک دولت ائتلافی باشد یا یک دولت نظامی. هرچه باشد اگر منجر به تثبیت حکومت شما و تقویت مبانی آن شود مورد حمایت ماست. همین که نظم و ثبات در حکومت شما دوام داشته باشد و مبارزه با فساد صورت بگیرد برای ما کافی و راضی‌کننده است.

محمدرضا پهلوی: خیلی ممنون از شما برای این تماس. من درباره این موضوع قبلاً تحقیق کردم و ...... [صدا قطع می‌شود]

زیبگنیو برژینسکی:  تحلیل شما از وضعیت فعلی چیست؟

محمدرضا پهلوی: بسیار بد.

زیبگنیو برژینسکی:  آیا این وضعیت رو به وخامت است؟

محمدرضا پهلوی: این‌طور به نظر می‌رسد.

زیبگنیو برژینسکی:  خب با این اوصاف بازهم تأکید می‌کنم که اگر کاری از دست ما برمی‌آید، امیدوارم شما ما را از آن مطلع کنید.

محمدرضا پهلوی: حتماً این کار را خواهم کرد و با سفیر شما هم فردا ملاقات می‌کنم.

زیبگنیو برژینسکی:  بسیارگو

محمدرضا پهلوی: از تماس شما متشکرم

زیبگنیو برژینسکی:  اعلی حضرت، خیلی از صحبت با شما خوشحال شدم. رئیس‌جمهور کارتر خود را دوست شخصی شما می‌داند و ما می‌خواهیم هر کاری که بتوانیم برای شما انجام دهیم.

محمدرضا پهلوی: خیلی ممنونم. لطفاً مراتب قدردانی مرا به رئیس‌جمهور ابلاغ کنید

زیبگنیو برژینسکی:  سپاسگزارم

محمدرضا پهلوی: خدانگه‌دار

پی‌نوشت:

[1] Zbigniew Brzezinski, memorandum to the President, “Iran,” November 3, 1978